جوندگان باغ پسته

شناخت و کنترل جوندگان باغ پسته

مقدمه

جوندگان (Rodentia)  گروه بزرگی از جانوران میباشند، به طوریکه در میان پستانداران بزرگترین راسته را تشکیل میدهند. جمعیت جوندگان روی زمین از جمعیت کل پستانداران دیگر بیشتر است. دندانهای پیشین جوندگان همیشه در حال رشد بوده و دائما طول آنها زیاد میگردد ولی جانور با جویدن مواد مختلف (خوراکی و غیر خوراکی ) و ساییدن دندانها به یکدیگر، تیزی آنها را حفظ کرده و طول آنها را ثابت نگه میدارد. به همین دلیل این جانوران حتی به مواد چوبی، سلولزی، پلاستیکی و غیره حمله کرده و آنها را میجوند . کانالها ( حتی سیمانی ) و لوله های آبیاری، ساختمانها، وسایل زندگی انسان، کابلهای برق و از این قبیل، از جمله وسایلی هستند که مورد حمله جوندگان قرار میگیرند .  بیشتر جوندگان برای خود لانه میسازند.

اغلب لانه جوندگان در زمین ساخته میشود. جوندگان برای ساختن لانه دالانهای متعدد چند سوراخه حفر میکنند. عمق لانه ها، تعداد سوراخها و همچنین طول و پیچیدگی دالانها در گونه های مختلف جوندگان متفاوت است. لانه سازی و زندگی در عمق زمین در زندگی جوندگان اهمیت زیادی دارد. جوندگان حیوانات بی دفاعی هستند که در طبیعت دشمنان فراوان دارند بنابراین داشتن لانه ها و سوراخهای متعدد نقش عمده در حفاظت آنها دارد . در زندگی جوندگان، حواس نقش خیلی مهمی دارند. علیرغم کوچکی جثه و آسیب پذیری آنها در برابر خطرات، با بهره گیری از حواس خود بسیاری از خطرات را دفع میکنند. حواس جوندگان بر حسب نوع زندگی آنها متفاوت است. جوندگانی که عادت به زندگی در زیر زمین دارند از قدرت بینایی خیلی ضعیفی برخوردارند (مانند موش کور) . چنین جوندگانی بیشتر حس بویایی و لامسه قوی دارند. جوندگانی که در روز فعالیت دارند حس بینایی و شنوایی بسیار قوی دارند . جوندگان دارای قدرت تولید مثلی بالایی هستند و به همین دلیل علیرغم دشمنان فراوانی که در طبیعت دارند تعداد آنها کاهش نمی یابد. بسیاری از جوندگان در تمام طول سال تولید مثل میکنند. برخی از آنها در طول یک سال ۶ – ۵ بار زایمان میکنند. همچنین تعداد بچه ها نیز در هر بار زایش زیاد و در برخی موارد تا ۱۷ بچه هم میرسد. رشد بچه ها نیز بسیار سریع بوده و برخی از آنها در سن دو ماهگی بالغ شده و قادر به تولید مثل خواهند بود. جوندگان جانوران مضری میباشند که از نظر کشاورزی اهمیت زیادی دارند. این جانوران با فعالیت در باغها و مزارع و انبارها، انواع محصولات و فرآورده های کشاورزی را در شرایط مختلف مورد حمله قرار داده و خسارات زیادی وارد میکنند . در بعضی مناطق طغیانهای موقتی جوندگان سبب ایجاد خسارتهای سنگین و یا حتی آسیب کامل به محصولات میگردد. خسارتهای پس از برداشت گاهی اوقات در برخی مناطق از خسارتهای قبل از آن فراتر میرود . بنابراین توصیه میشود موضوع کنترل جوندگان همیشه مورد توجه قرار گیرد و فقط محدود به زمانهای طغیان نشود . در انبارها نیز موشها با نفوذ به داخل ساختمانها از مواد انباری استفاده نموده و موجب آلودگی، کاهش کمی و نامرغوبی آنها میشوند. گاهی مقدار زیادی از محصولات کشاورزی به وسیله آلوده شدن به مدفوع، ادرار و لاشه جوندگان غیرقابل استفاده میگردند . نقش جوندگان در انتشار بیماریها بین انسان و حیوانات دیگر از اهمیت زیادی در بهداشت برخوردار است. به طور کلی افزایش تماس جوندگان با جوامع انسانی، احتمال انتقال عوامل عفونی و بیماریزا را به انسان تشدید میکند. امروزه با پیشرفت علم نقش جوندگان در انتقال و انتشار عوامل بیماریزای زیادی ( در حدود ۶۰ مورد ) مورد شناسایی قرار گرفته است. بیماریهایی نظیر: طاعون، تیفوس، سل، جذام، سالک و بیماریهای انگلی و ویروسی زیادی توسط جوندگان منتقل میشوند .در باغهای پسته هرچند گونه های متعددی از جوندگان مشاهده شده اند، ولی دامنه فعالیت و خسارت آنها محدود و کم اهمیت بوده و عمدتاً وابسته به شرایط محیطی و آب و هوایی میباشند . از این جهت میتوان گفت در شرایط فعلی جوندگان در اغلب باغهای پسته بصورت مساله مهمی نمیباشند و گونه هایی که کم و بیش فعالیت نمایانی دارند از چند گونه تجاوز نمیکنند. اما احتمال دارد در آینده ای نزدیک به دلیل تغییرات جوی، خشکسالی های پی درپی و در نتیجه از بین رفتن زیستگاه های طبیعی و زیر کشت رفتن زمینهای کوهپایه که محل فعالیت بسیاری از جوندگان است و نیز تغییر سیستم آبیاری از غرقابی به تحت فشار، وضعیت و فعالیت گونه هایی از جوندگان در باغهای پسته از جهات کمی و کیفی دگرگون گردد ، ( کما اینکه در چند سال اخیر در بعضی نقاط کشور گزارشهایی از طغیان و خسارت شدید جوندگان به درختان پسته مشاهده شده است ) . لذا شناخت گونه های جونده باغهای پسته، نحوه فعالیت و چگونگی مبارزه با آنها خالی از فایده نبوده و حتی ضروری به نظر میرسد. در راستای نیل به این هدف سعی شده است درباره شناسایی جوندگان باغهای پسته، نحوه فعالیت و چگونگی مبارزه با آنها اطلاعاتی در پست حاضر ارایه گردد.

گونه های مختلف جوندگان باغ پسته

الف – خانواده Muridae

موش ورامین (Nesokia indica Gray & Hardwicke)

مشخصات ظاهری موش ورامین:

موش ورامین جثه متوسطی داشته و طول سر و بدن آن در حدود ۱۴ – ۲۰ سانتیمتر است. دم کوتاهتر از بدن و در حدود سه چهارم آن بوده و بدون مو و نسبتا فلسی میباشد. رنگ بدن خاکستری، قهوه ای روشن یا تیره و مایل به خرمائی است . دندان های پیشین فک بالا قوی، پهن و نارنجی رنگ و واضح هستند . مشخصه مهم این جونده برای تشخیص در باغ، وجود انبوه خاک به صورت تپه کوچک هرمی شکل در جلوی سوراخ است که در این موش منحصر به فرد است و به این ترتیب میتوان این گونه را از سایر گونه ها تشخیص داد .

زیست شناسی و فعالیت موش ورامین:

موش ورامین دامنه انتشار گسترده ای داشته و در اغلب مناطق پسته خیز کشور وجود دارد . موش ورامین عمدتاً در باغهای جلگه و دشت فعالیت دارد. در چنین شرایطی آثار فعالیت آن به عنوان یک گونه جونده عمومی در اغلب باغهای پسته مشهود میباشد. موش ورامین در باغهای پسته عمدتاً در اطراف درختان ایجاد لانه نموده و طوقه و ریشه درختان را مورد حمله قرار میدهد . به دلیل نوع رژیم غذایی، فعالیت این موش، زیرزمینی بوده و در طول سال ادامه دارد. بنابراین به ندرت از لانه خارج میشود . لانه موش ورامین گسترده و منشعب میباشد ولی به طوری که مشاهده شده است در باغهای پسته گستردگی آن نسبتا محدود بوده و تعداد سوراخهای یک لانه از ۴ عدد بیشتر نمیباشد ( در مواقع افزایش جمعیت ممکن است تعداد سوراخ یک لانه به ۱۵ عدد هم برسد .

این موش در سال ۶-۵ نسل داشته و تعداد نوزادان در هر زایمان ۳ – ۸ عدد میباشند. موش ورامین نسبت به شرایط آب و هوایی حساس بوده و در سرما و گرمای زیاد از فعالیت آن کاسته میشود . موش ورامین مهمترین و مضرترین جونده باغهای پسته میباشد و در شرایط خاص جمعیت آن افزایش یافته و میتواند خسارت زیادی ایجاد کند. خسارت این موش علاوه بر تغذیه از ریشه و طوقه درختان که موجب ضعف و حتی خشکیدگی آنها میشود ، به دلیل گستردگی و انشعاب لانه ها موجب تخریب جویها و انهار و هدر رفتن آب آبیاری میشود. در بعضی باغها به دلیل اقدام به کاشت یونجه و یا گیاهانی مشابه که دارای ریشه های انبوه و قوی هستند، موش ورامین بیشتر جلب میگردد . علیرغم دامنه انتشار و عمومی بودن موش ورامین در باغهای پسته، خوشبختانه تراکم آن در این باغها، اغلب خفیف بوده و خسارت نمایانی ندارد و میتوان به سهولت از خسارت آن جلوگیری نمود.

مبارزه و کنترل موش ورامین:

در ابتدا ذکر این نکته ضروری است که مؤثرترین و اقتصادی ترین راهبرد کنترل صحیح جوندگان استفاده از مدیریت تلفیقی است. از دیدگاه مدیریت تلفیقی، مبارزه و مهار جوندگان مضر، با بررسی وضعیت موجود محیط آغاز و پس از درک چالشها و نقاط قوت، برنامه اجرایی لازم تدوین میشود . شناسایی گونه ها، تعیین اندازه جمعیت هر گونه، تعیین گونه غالب منطقه، مطالعه عوامل موثر بر تغییرات جمعیتی جوندگان و در نهایت انتخاب مناسبترین روشها برای کاهش جمعیت جانور، از جمله مراحلی هستند که اجرای آنها برای مهار تلفیقی جونده الزامی میباشند. کلید موفقیت در امر کنترل جوندگان در یک برنامه هماهنگ و منظم است که در آنجا زمان مبارزه به طور منظم و بر اساس جدول زمانبندی انجام میشود و مکانهای بزرگ در یک زمان و به طور همه جانبه تیمار میشوند  . به طوری که اشاره شد مهمترین و عمومیترین جونده خسارتزا در باغهای پسته کشور، موش ورامین میباشد. به این دلیل در این قسمت در مورد روشهای مختلف مبارزه با این جانور به تشریح بحث خواهد شد:

الف – روشهای زراعی

ریختن آب در لانه : در موقع آبیاری با نفوذ آب در لانه ها و یا ریختن آب در آنها میتوان موجب از بین رفتن موشهای موجود در لانه بویژه نوزادان شد ( همچنین موشهایی که به دلیل جریان آب، از لانه خارج میشوند را میتوان به کمک روشهای مکانیکی از بین برد) . با استفاده از این روش در پائیز و زمستان میتوان مبارزه مؤثری علیه موش ورامین در باغهای پسته انجام داد .

یخ آب زمستانه : در زمستان و در روزهای یخبندان چنانچه آبیاری انجام شود، سرمای ناشی از یخ بستن آب کمک زیادی به تلفات بیشتر جانور در لانه خواهد کرد ( بخصوص در مورد موش ورامین که نسبت به سرمای هوا بسیار حساس است ) .

شخم : شخم بین درختان ( و حتی بین ردیفها ) در باغهای پسته موجب خراب شدن لانه ها ، تلف شدن نوزادان و حتی از بین رفتن تعدادی از موشهای بالغ میشود. هرچند به دلیل فعالیت بیشتر موش ورامین در اطراف تنه و ریشه ها و عدم امکان شخم کامل در این مناطق، استفاده از شخم در باغهای پسته اثر قاطعی ندارد ولی از طرفی به دلیل عمق نسبتا کم لانه ها ( ۱۵ –  ۲۰ سانتی متر )  چنانچه شخم در زمستان انجام و بعد از آن آبیاری ( یا یخ آب ) انجام شود تلفات زیادی به این جانور وارد میشود .

از بین بردن علفهای هرز : علفهای انبوه و متراکم در اطراف تنه درختان پسته، بویژه علفهای دایمی با ریشه قوی مانند خارشتر و غیره از عوامل تجمع و ازدیاد موش ورامین میباشند. بنابراین حذف علفهای هرز اطراف تنه، بخصوص اگر همراه شخم باشد نقش مهمی در کاهش جمعیت موش ورامین خواهد داشت .

ب – روشهای مکانیکی

تله گذاری : در باغهایی که تراکم لانه های موش کم میباشد میتوان در فرصتهای مناسب با استفاده از تله های کشنده، موشها را گرفته و از بین برد و بنابراین این روش نیز در طول سال به طور مستمر از تأثیر کافی برخوردار میباشد .

دود دادن لانه ها : با ایجاد دود در لانه ها ( بویژه با استفاده از دود موتور سیکلت یا خودرو)  میتوان موشهای موجود در لانه را از بین برد  .

ج – روشهای شیمیایی

در شرایط حاد و بحرانی که موش ورامین تراکم و فعالیت گسترده و زیادی دارد، مبارزه شیمیایی ناگزیر بوده و میتواند جمعیت آن را به شدت کاهش دهد . در سالهای اخیر به دلایلی که قبل به آن اشاره شد، جمعیت موش ورامین در بعضی باغهای پسته کشور به شدت بالا رفته و خسارت زیادی ایجاد کرده است و کارشناسان و باغداران را مجبور به اعمال روشهای مختلف مبارزه شیمیایی نموده است. از آنجا که پیشبینی میشود چنین وضعیتی در سایر مناطق پسته خیز کشور نیز به وجود آید، بنابراین در این قسمت به تشریح روشهای مختلف مبارزه شیمیایی علیه موش ورامین ( که قابل تعمیم برای سایر گونه های خسارتزای جوندگان نیز میباشد ) پرداخته میشود.

طعمه مسموم : قبل از تهیه طعمه مسموم ابتدا کلیه سوراخهای جونده در منطقه مورد نظر بایستی کوبیده ( مسدود ) شود. سپس در روز بعد ابتدا طعمه را تهیه کرده و آنگاه طعمه پاشی فقط در مورد سوراخهای فعال ( دوباره باز شده ) انجام میگیرد . هر طعمه مسموم دارای دو رکن اساسی یعنی “سم” و “طعمه” است. در تهیه طعمه میباید نسبت طعمه و سم مصرفی مورد توجه دقیق قرار گیرد، زیرا زیادی سم در تهیه طعمه نتیجه عکس میدهد همچنانکه کمبود آن اثربخشی لازم را نخواهد داشت. انتخاب سم مناسب بستگی به نوع و تراکم جمعیت جونده دارد. در تراکمهای بالا تنها سم مناسب که در ایــران اثـربخشی خـوبـی دارد فسفـردوزنـگ است. از ایـن سـم بــه نسبت ۲ – ۲.۵ درصـد استفـاده میشـود ( به عنوان مثال ۱۰۰ کیلوگرم گندم یا جو به عنوان طعمه ۲ – ۲.۵ کیلوگرم سم فسفردوزنگ +  ۲ کیلوگرم روغن آفتابگردان ) . از این طعمه مسموم به میزان ۳-۵ گرم داخل هر لانه فعال ریخته میشود. البته این سم برای وارد کردن ضربه آنی به جمعیت بسیار مناسب است اما ادامه دادن آن در تراکمهای متفاوت جوندگان کارساز نمیباشد زیرا موشها پس از دیدن اثرات کشندگی این نوع سم ( که همراه با سر و صدای زیاد موش و خونریزی خارجی است ) روی سایر همنوعان خود، از وجود طعمه آگاه شده و دیگر از این طعمه ها مصرف نمیکنند . در این حالت بایستی در ادامه کار برای جلوگیری از طعمه گریزی، از طعمه های آماده ضد انعقادی ( مانند کلرات، اکتوسین سی و لانی رات ) استفاده کرد. نوع طعمه بسته به نوع جانور، زمان مصرف و شرایط محیطی تفاوت دارد و میتواند شامل: علف سبز ( بویژه یونجه )، ریشه چغندر، سیب زمینی، هویج، گندم، دانه خربزه و هندوانه و تخم آفتابگردان باشد. به عنوان مثال در زمستان از طعمه های خشک مانند گندم، ذرت و آفتابگردان و در تابستان از طعمه های آبدار و تازه مانند سیب زمینی، هویج و یونجه استفاده میشود . بر اساس نتایج آزمایشهای انجام شده در باغهای پسته شهرستان زرند، پسته و دانه خربزه بوداده مطلوبترین طعمه برای موش ورامین بودند . پس از هر طعمه گذاری، در مبارزه بعدی حتما بایستی نوع طعمه عوض شود زیرا در غیر اینصورت موشها با شنـاسـایی طعمه، دیگر از آن مصرف نمیکنند. طعمـه پاشی در زمستـان هـر ۲۵-۱۵ روز و در تابستـان هر ۱۰ روز یک مرتبه تکرار خواهد شد . از انواع طعمه مسموم دیگر کلرات است که به صورت آماده و به شکل قالبهای شکلاتی شکل یا دانه ای در بازار موجود بوده و نتیجه رضایت بخشی داشته است . همچنین خطر این سم از فسفردوزنگ کمتر است. در هنگام تهیه و کاربرد طعمه مسموم در باغ، رعایت نکات زیر ضروری است:

• آگاه نمودن مردم از انجام مبارزه به منظور جلوگیری از ورود اطفال به منطقه طعمه گذاری شده، عدم چرای دام و عدم رهاسازی طیور.
• رعایت نکات ایمنی و بهداشتی در هنگام تهیه طعمه مسموم مانند: استفاده از دستکش، پرهیز از تماس بدن با سم، پرهیز از خوردن و آشامیدن، وجود تهویه مناسب در محل تهیه طعمه.
• در هنگام به کار بردن طعمه مسموم بایستی از تماس دست با طعمه جلوگیری شود زیرا موشها جانوران باهوشی بوده و بوی دست انسان را تشخیص داده و دیگر از طعمه مسموم تغذیه نمیکنند.
• جمع آوری و دفن بقایای طعمه های مسموم مصرف نشده در خاتمه طعمه گذاری.

سموم تدخینی : استفاده از سموم تدخینی ( گازی ) علیه جوندگانی که فعالیت زیرزمینی دارند  مانند (موش ورامین) نتایج خوبی داشته و معموال تا ۹۰ درصد مؤثر است. گاز آزاد شده از این سموم، درون دالانها نفوذ کرده و جانور ( بالغین و نوزادان) را خفه و یا مسموم میکند. از مهمترین سموم تدخینی که در کشور علیه جوندگان مختلف رایج است میتوان به آلومینیوم فسفاید ( با نام تجاری فستوکسین ) و سدیم سیاناید ( با نام تجاری سیماگ ) اشاره کرد . هر دو سم مذکور علیه موش ورامین در باغهای پسته مورد آزمایش قرار گرفته و تلفاتی در حدود ۹۷ درصد ایجاد کرده اند. نکته لازم به ذکر در مورد این سموم، رعایت کامل نکات ایمنی ( بویژه در مورد سیماگ ) است چراکه به دلیل گازی شکل بودن و سمیت فراوان برای انسان، در هنگام کار با آنها بایستی از دستکش و ماسک و در محیط آزاد یا دارای تهویه استفاده شود . همچنین این سموم برای تبدیل شدن به حالت گازی نیاز به رطوبت دارند. به طور خلاصه مراحل انجام کار با سموم گازی به این ترتیب است :

• ابتدا لانه کوبی انجام شود تا لانه های فعال مشخص شوند.
• مقداری آب برای تسریع در تصعید گاز سمی بویژه در محیطهای خشک، در دهانه سوراخهای فعال ریخته شود.
• تعداد یک عدد قرص فستوکسین یا مقدار دو گرم پودر سیماگ توسط یک قاشقک که دارای دسته نسبتا بلندی (حدود نیم متر) است ، تقریبا در عمق ۲۰ سانتیمتری از دهانه لانه قرار داده شود.
• برای جلوگیری از خروج گاز از لانه، بلافاصله دهانه سوراخ بسته شود.

پودرهای سمی : برای مبارزه شیمیایی با موشها از پودرهای سمی نیز استفاده میشود. پودر را میتوان در مسیر رفت و آمد موشها، کنار دیوارها یا داخل لانه موشها ریخت تا موشها هنگام عبور از این نقاط، آلوده به سم شوند. موشها بنابرعادت دست و پا و زیر شکم خود را لیسیده و در نتیجه مقداری از سم را میبلعند و در اثر مسمومیت از بین میروند. گرد سم را میتوان توسط پمپهای گردپاش نیز داخل لانه موش بریزیم. در این روش از سموم مختلف مانند فسفردوزنگ و سموم کومارینی میتوان استفاده کرد. همچنین میتوان سم را با مواد بی اثر مانند خاک اره، خاکستر و غیره مخلوط کرد و داخل لانه ها پمپ کرد .

موش خانگی (Mus musculus L)

مشخصات ظاهری موش خانگی :

موش خانگی کوچکترین گونه جونده خسارتزا است. اندازه سر و بدن ۶ – ۱۰ سانتیمتر است. دم نیز در حدود اندازه بدن طول دارد. رنگ عمومی بدن قهوه ای روشن مایل به خاکستری است .

زیست شناسی و فعالیت موش خانگی :

این جونده در طول سال فعال بوده و ۶ – ۸ نسل در سال دارد. تعداد نوزادان نیز در هر زایمان ۳-۱۲عدد است . موش خانگی به عنوان یک جوندهی عمومی در محیطهای مختلف در باغهای پسته انتشار دارد و ممکن است از دانه های پسته موجود در سطح باغ استفاده کند. همچنین این موش در انبارها احتمالً محصول انبار شده را مورد حمله قرار خواهد داد و قدری ایجاد خرابی مینماید. در عین حال به طور کلی خسارت موش خانگی بویژه در باغهای پسته و روی درختان قابل توجه نمیباشد و بیشتر به عنوان آفتی انباری اهمیت دارد .

مبارزه و کنترل موش خانگی :

برای مبارزه با موش خانگی در انبارها میتوان از روش تله گذاری و صفحات چسبنده در نقاط مختلف انبار استفاده کرد

ب – خانواده Cricetidae

موش مهاجر (Cricetulus migratorius Pallas)

مشخصات ظاهری موش مهاجر:

موش مهاجر جثه کوچکی دارد. طول سر و بدن آن قدری از موش خانگی بزرگ تر بوده و ۶.۵ – ۱۱ سانتیمتر است. دم کوتاه و در حدود یک چهارم طول بدن است. رنگ پشت بدن خاکستری و زیر شکم روشن میباشد .

زیست شناسی و فعالیت موش مهاجر:

موش مهاجر معمولا شب فعال است هرچند گاهی در روز نیز مشاهده میشود. در سال ۲ – ۳ مرتبه تولید مثل میکند و در هر بار تا ۷ نوزاد به دنیا میآورد . موش مهاجر نیز در بعضی باغهای پسته همراه با گونه های دیگر ممکن است وجود داشته باشد ولی این موش بیشتر از علفها تغذیه نموده و یااحتمالا از دانه های موجود در سطح باغ استفاده نموده و روی درختان فعالیتی ندارد. همچنین ممکن است در انبارها نیز گونیهای پسته انبار شده مورد حمله این موش قرار گیرند.

مبارزه با موش مهاجر:

برای مبارزه با موش مهاجر در انبارها نیز میتوان از روش تلهگذاری و صفحات چسبنده در نقاط مختلف انبار استفاده کرد .

موش ایرانی (Meriones persicus Blanford)

مشخصات ظاهری موش ایرانی :

جونده ای است با جثه متوسط  و اندازه سر و بدن ۱۳ – ۱۶.۵ سانتیمتر و دم بلندتر از بدن و ۱۴۷ – ۱۹۵ میلیمتر است. گوش ها نسبتاً بزرگ و پاها نیز نسبتاً باریک و کشیده بوده و کف پاها کاملا برهنه است که مهمترین مشخصه این موش میباشد. رنگ پشت خاکستری مایل به قهوه ای است .

زیست شناسی و فعالیت موش ایرانی :

موش ایرانی ( جرد ایرانی)  ممکن است در بعضی مناطق در داخل باغهای پسته و یا حاشیه مزارع و باغها و حتی داخل ساختمانهای روستایی موجود در باغها وجود داشته باشد. گاهی در داخل لانه آن مقداری پسته ذخیره شده مشاهده شده است. موش ایرانی پراکندگی وسیعی در کشور دارد و به استثناء کویر لوت و دشت کویر در سایر نقاط ایران وجود دارد .

موش دم قرمز (Meriones lybicus Lichtenstein)

مشخصات ظاهری موش دم قرمز:

این موش نیز جثه متوسطی دارد. طول سر و بدن ۱۲ – ۱۷ سانتیمتر است. اندازه دم نیز در حدود اندازه سر و بدن و یا قدری بلندتر است. دسته موی انتهای دم به خوبی مشخص میباشد. رنگ عمومی بدن در پشت نخودی یا قهوه ای روشن و در زیر بدن سفید است. دم قهوه ای مایل به حنایی است. دسته موی دم تیره میباشد . کف پا قسمتی برهنه بوده ولی در وسط مودار است .

زیست شناسی و فعالیت موش دم قرمز:

موش دم قرمز غالبا روزفعال و گاهی نیز شب فعال است. اغلب به صورت دسته جمعی زندگی میکنند. معمولا در زمستان و بهار جفتگیری کرده و در سال حداقل دوبار تولیدمثل میکنند و هربار ۳- ۷ نوزاد به دنیا میآورند . عمدتاً در حاشیه مزارع، باغها و جویها لانه دارد و فعالیت آن در داخل باغهای پسته و اطراف درختان به ندرت مشهود است و بنابراین قابل توجه نمیباشد.

جربیل هندی (Tatera indica Hardwicke)

مشخصات ظاهری جربیل هندی:

جربیل هندی نیز مانند سایر گونه های این خانواده جثه متوسطی دارد. طول سر و بدن در حدود ۱۶ سانتیمتر و طول دم قدری بلندتر بوده و در حدود ۱۷ سانتیمتر میباشد. رنگ عمومی بدن قهوه ای روشن مایل به خرمایی است. رنگ دم در باال و زیر تیره و در دو طرف روشن است. در دور چشمها نوار سیاهی دیده میشود که آن را از موش ایرانی متمایز میسازد .

زیست شناسی و فعالیت جربیل هندی :

جربیل هندی نیز بیشتر در حاشیه مزارع و باغها لانه دارد و گرچه ممکن است در باغهای پسته بویژه در حاشیه و اطراف و سوراخ دیوارها لانه کند ولی فعالیت آن در باغهای پسته چندان نمایان نمیباشد. جوندگانی شب فعال بوده و ۳ – ۴ نسل در سال دارند. این جانور در تمام طول سال فعال است و بویژه در فصول بارندگی بیشترین تولیدمثل را دارد. همچنین ایـن جانور از نظر انتقال بیماری ( طاعون ) به انسان مهم میباشد .

موش کور (Ellobius fuscocapillus Thomas)

مشخصات ظاهری موش کور :

موش کور جونده ی کوچکی است و طول سر و بدن آن ۱۱ – ۱۱.۵ سانتیمتر است. رنگ پشت بدن قهوه ای قرمز و روی سر سیاه رنگ است. چشمها و گوشها خیلی ریز بوده و اغلب در زیر موها پنهان است. دم کوتاه و پوشیده از مو میباشد .

زیست شناسی و فعالیت موش کور :

موش کور بیشتر در ارتفاعات و دامنه تپه ها و بیابانها و همچنین در حاشیه مزارع و باغها وجود دارد و ممکن است در باغهای پسته که در این نواحی ایجاد شده است نفوذ کند. لانه های گسترده و منشعب این جانور که با توده ها و کپه های خاک پوشیده شده است در بعضی باغها دیده میشود. مهمترین مشخصه موش کور در باغ وجود توده های خاک به شکل دهانه آتشفشان است . این توده های خاک که ارتفاع آنها گاهی به ۲۰ سانتیمتر هم میرسد، با فاصله نزدیک از هم و روی سوراخها وجود دارند و مسیر لانه را مشخص میکنند. ورودی سوراخ در حدود ۲۰ – ۳۰ سانتیمتر از سطح خاک فاصله دارد. بنابراین عملا سوراخ ورودی موش کور دیده نمیشود. این جانور در تمام فصول سال فعال بوده و خواب زمستانه ندارد. این جونده سه نسل در سال دارد. موش کور به علت ضعف دید چشم ، در طول روز عمدتا داخل لانه بوده و تنها فعالیت شبانه دارد . به دلیل زندگی دایمی زیرزمینی و خطرات ناشی از ورود آب به داخل لانه ها، موش کور در زمینهای آبی به ندرت لانه سازی و فعالیت میکند. بنابراین احتمال خسارت موش کور در باغهای پسته ای که به صورت غرقابی آبیاری میشوند بسیار کم است. ولی با گسترش روشهای آبیاری تحت فشار در باغهای پسته کشور، احتمال خطرآفرینی موش کور نیز در آینده وجود دارد .

مبارزه و کنترل موش کور :

بطورکلی وجود موش کور در باغهای پسته مناطق مختلف خیلی به ندرت مشاهده شده است ( البته نگارنده آثار خسارت شدید این موش که حتی منجر به قطع کامل ریشه های درخت پسته شده بود را مشاهده نموده ) . از آنجا که سوراخ ورودی این جانور مشخص نیست و به سختی میتوان به آن دسترسی پیدا کرد، بنابراین برای مبارزه با این موش میتوان از عملیات باغبانی بویژه آبیاری ( ریختن آب در لانه ) و در صورت امکان شخم بین ردیف ها استفاده نمود.

ج – خانواده Hystricidae

تشی یا گربه تیغی (Hystrix indica kerr)

مشخصات ظاهری تشی:

تشی بزرگترین گونه جونده بوده و طول سر و بدن آن در حدود ۸۰ سانتیمتر تا یک متر میباشد. مهمترین مشخصه آن سیخهای نوک تیزی است که در پشت بدن آن بوده و آلت دفاعی جانور میباشند .

زیست شناسی و فعالیت تشی یا سیخور :

تشی در بهار و تابستان در مراتع، مزارع و جنگلها فعالیت دارد ولی در پائیز و زمستان با نبودن علف و برداشت محصولات زراعی به نهالستانها و باغها هجوم میبرد و نهالها و درختان را مورد حمله قرار میدهد و با قطع نهالها و درختان و کندن قسمتی از تنه درختان مسن موجب خسارت میشود . باغهای پسته مناطق کوهپایه ای و بخصوص درختان پسته جنگلی ( بنه ) اغلب در فصل زمستان مورد حمله تشی قرار میگیرند که در نتیجه منجر به قطع درختان جوان و نهالها و حتی کنده شدن قسمتی از درختان تنومند میشود. چنین وضعیتی در بعضی باغهای پسته شهرستان کاشمر ( خراسان رضوی ) مشاهده شده است. تشی یک نسل در سال دارد. در اسفند و فروردین زایمان کرده و ۱-۳  نوزاد به دنیا می آورد. تشی خواب زمستانه ندارد و در تمام مدت سال فعال است. این جانور فقط شبها از لانه خارج شده و به فعالیت میپردازد .

مبارزه و کنترل تشی :

برای جلوگیری از خسارت تشی در باغهای پسته راه عملی ممانعت از ورود آنها به باغها و محل رویش درختان جنگلی میباشد. همچنین شکار، تله گذاری، فومیگاسیون ( دود دادن لانه ها ) و استفاده از سموم تدخینی نیز برای مبارزه با تشی به کار میرود .  در صورت استفاده از سموم تدخینی، بایستی مقدار ۱۰-۲۰ گرم پودر سیمـاگ یا ۳-۵ عدد قرص فستوکسین را داخل لانـه ریخته و سـوراخ آنرا مسـدود کنند .

در پستی جداگانه به بررسی کامل آفت تشی (سیخور یا گربه تیغی) پرداخته ایم که میتوانید با مراجعه به آن مطالب کاملتری را در مورد این جونده به دست آورید.

راسته خرگوشها ( lagomorpha  )

از لحاظ رده بندی قبلا خرگوشها با جوندگان در یک راسته منظور میشدند ولی مطالعات نشان داده است که خرگوشها منشاء جداگانه ای داشته و از جوندگان مجزا هستند؛ به این ترتیب که در خرگوشها در فک بالا دو جفت دندان پیشین وجود دارد و این در حالی است که در جوندگان فقط یک جفت وجود دارد .

الف – خانواده خرگوشها (Leporidae)

خرگوش وحشی (Lepus capensis L)

مشخصات ظاهری خرگوش وحشی:

خرگوش وحشی جونده ای درشت اندام میباشد. اندازه سر و بدن ۳۵ – ۵۰ سانتیمتر میباشد. دم کـوتاه و در حدود ۱۰ – ۷ سانتیمتر است. پـاهای عقب ۱۴-۹  و گوش ها ۱۱ – ۱۴.۵ سانتیمتر طول دارند. رنگ عمومی بدن قهوه ای دارچینی است. رنگ دم سیاه و در انتها سفید است. دندان های پیشین بالا دو جفت میباشند .

زیست شناسی و فعالیت خرگوش وحشی :

خرگوش لانه خود را به صورت حفر زمین درست نمیکند بلکه معمولا پناهگاه هایی در بین درختان و زیر بوته ها دارد که با مواد نرم گیاهی مفروش میشود. خرگوش حیوان پـرتحرکی بـوده و در تمـام دوره سـال فعالیت میکند. حتی در زمستـان و در روزهـای برفی نیز در حال فعالیت دیده میشود. بیشتر فعالیت شبانه دارد و ۲-۴ نوزاد در هر زایمان به دنیا می آورد. خرگوش در جلگه ها و کوهپایه ها وجود داشته و در مراتع، مزارع و باغها فعالیت میکند و از علفها و برگهای تازه و دانه ها و میوه ها تغذیه میکند. در زمستان در صورت نبودن علف و دانه، به درختان حمله کرده و از پوست و شاخه ها میخورد . فعالیت خرگوش در باغهای پسته خیلی به ندرت بوده و خسارت محسوسی ندارد. امکان دارد در بعضی مناطق بطور لکه ای فعالیت خرگوش در باغهای پسته مشاهده گردد.

مبارزه و کنترل خرگوش وحشی :

بـرای مبـارزه بـا جوندگان بـزرگی مانند خرگوش میتوان از روشهای زیر استفاده کرد :

• ایجاد موانع به صورت پرچین، سیم خاردار، تور سیمی و حفر گودال برای جلوگیری از ورود جـونده بـه داخل باغ.
• پوشاندن تنـه درختـان و اطراف بوته ها با تور سیمی، خار یا پارچه.
• شکار با تفنگ.
• تله گذاری.

جهت افزایش اطلاعاتتان در مورد خرگوش می توانید با مراجعه به پست راهنمای نگهداری و پرورش خرگوش  اطلاعات مفیدی را در مورد این جانور به دست آورید.

ب – خانواده خرگوش موشها (Ochotonidae)

خرگوش موش (Ochotona rufescens Gray)

مشخصات ظاهری خرگوش موش :

خرگوش موش جثه ای متوسط دارد و طول سر و بدن آن در حدود ۱۶ سانتیمتر میباشد. دم در این جونده مشهود نمیباشد که این مهمترین مشخصه آن است (در مقایسه با خرگوشها ) . رنگ پشت بدن خاکستری قهوه ای است که در قسمت باال نزدیک گردن ناحیه مشخصی به رنگ حنایی دیده میشود . دندانهای پیشین فک بالا دو جفت میباشند .

زیست شناسی و فعالیت خرگوش موش :

خرگوش موش که آنرا به نام موش کوهی یا پیکای افغانی نیز مینامند عمدتاً، در نواحی کوهپایه و ارتفاعات فعالیت دارد و اغلب در دامنه صخره ها در زیر سنگها و پرچینها و دیوارهای باغها لانه میکند. خرگوش موش روزفعال بوده و به صورت دسته جمعی زندگی میکند. این جانور چندین مرتبه در سال تولیدمثل میکند و هربار ۴ – ۶ نوزاد به دنیا میآورد . در باغهای پسته مناطق مرتفع و کوهپایه آثار فعالیت خرگوش موش مشهود بوده و در طول سال در تکاپو میباشد. در بهار و تابستان از علفها، برگها، دانه ها و میوه درختان تغذیه میکنند. در زمستان نیز در صورت نبودن علف به درختان حمله کرده و از پوست تنه و شاخه ها میخورند و موجب خسارت میشوند.

مبارزه با خرگوش موش :

از آنجا که درختان حاشیه باغ و مجاور دیوارهای باغ بیشتر در معرض هجوم و حمله خرگوش موش میباشند، بنابراین عملیترین راه مبارزه با آن سمپاشی تنه این درختان یا پوشاندن آنها با خار یا تور سیمی ( بویژه در زمستان ) میباشد. همچنین با قرار دادن تله هم میتوان با این جانور مبارزه کرد. استفاده از طعمه مسموم علف سبز ( بویژه یونجه ) تلفات قابل توجهی به خرگوش موش وارد خواهد کرد

جمع بندی مطالب و نظر کلی

با توجه به مطالبی که درباره جوندگان باغهای پسته بیان شد میتوان گونه های مهم که احتمال خسارت آنها وجود دارد به قرار زیر معرفی نمود:

• موش ورامین (Nesokia indica)
• تشی (Hystrix indica)
• موش کور (Ellobius fuscocapillus)
• خرگوش موش (Ochotona rufescens)

گونه اول گرچه به عنوان جونده عمومی است ولی عمدتاً در باغهای پسته جلگه و دشت انتشار دارد. گونه های دوم و سوم در باغهای جلگه و کوهپایه انتشار دارند ولی بیشتر در مناطق مرتفع فعالیت میکنند. گونه چهارم مخصوص باغهای کوهپایه و مناطق مرتفع میباشد. گرچه اشاره شد که در حال حاضر فعالیت و خسارت جوندگان (حتی چهار گونه فوق الذکر)  در باغهای پسته اکثر مناطق چندان مهم و اقتصادی نمی باشد ولی در ارتباط با عوامل و پدیده های زیر امکان گسترش فعالیت و خسارت این گونه ها محتمل میباشد:

• توسعه باغها در نواحی کوهپایه که موجب نفوذ بیشتر سه گونه جونده بعدی میگردد بخصوص زمینه را برای افزایش فعالیت و خسارت موش کوهی آماده تر میسازد.
• توسعه سیستم آبیاری قطره ای که شرایط مناسبتری جهت فعالیت جوندگان و کمی آسیب پذیری آنها در باغها ایجاد خواهد نمود.
• کشت درختان به صورت متراکم بویژه ارقامی که پوست نازکتر و لطیفتری داشته و بیشتر در معرض حمله جوندگان قرار خواهند گرفت.
• رها کردن برخی باغهای پسته به دلایل مختلف از جمله کم آبی که شرایط را برای فعالیت جوندگان مهیا میکند. چنین باغهایی میتوانند تبدیل به کانونی برای فعالیت و تکثیر جوندگان شوند.

در جهت اجتناب از نفوذ و گسترش جوندگان در باغهای پسته در ارتباط با پدیده های فوق الذکر اقدامات احتیاطی زیر قابل توصیه می باشند:

• ایجاد موانع ممکن در اطراف باغها جهت جلوگیری از ورود و نفوذ جوندگان بویژه تشی و خرگوش.
• مراقبت و نظارت در فرصتهای مقتضی از نظر پیش آگاهی نفوذ جوندگان به باغها و گسترش تراکم و فعالیت آنها.
• بهره گیری از عملیات باغبانی بویژه آبیاری و شخم و از بین بردن علفهای هرز اطراف درختان در جهت جلوگیری از نفوذ و فعالیت جوندگان در باغها.

منابع مقاله جوندگان باغ پسته

• اسدی، ا. .۱۳۸۹ گزارش نهایی عملیات اجرایی مبارزه با جوندگان مضر کشاورزی در سال ۱۳۸۸ انتشارات سازمان حفظ نباتات کشور.
• اعتماد، ا. .۱۳۵۷ پستانداران ایران، جلد اول ( جوندگان و کلید تشخیص آنها )، انجمن حفظ منابع طبیعی و محیط زیست انسانی.
• بصیرت، م. .۱۳۸۲ دستورالعمل فنی مبارزه با جوندگان در باغهای پسته منطقه سیریز زرند. مؤسسه تحقیقات پسته کشور.
• تقی زاده، ف. .۱۳۶۰ تشخیص و طرز مبارزه با جوندگان مضر کشاورزی، انتشارات مؤسسه بررسی آفات  و بیماریهای گیاهی.
• چاالکی، م. .۱۳۷۸ دستورالعمل مبارزه با جوندگان مضر کشاورزی، انتشارات سازمان حفظ نباتات کشور.
• درویش، ج. ۱۳۸۰ جغرافیای جانوری پستانداران ایران. انتشارات رواق مهر.
• سپیدار، ع. ا. .۱۳۶۹ موشها ( جوندگان ) ، شناخت و روش مبارزه با آنها. انتشارات شرکت سمیران.
• شاهرخی، م. ب. .۱۳۷۹ مدیریت تلفیقی جوندگان مضر کشاورزی، منتشر نشده.
• مروتی، م.، نظری، ف. و و. مالیکوف، .۱۳۸۹ راهنمای تشخیص جوندگان مضر کشاورزی، انتشارات موسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور.
• وزیری، ا. ش.، نظری، ف. و ن. زماننژاد، .۱۳۷۷ راهنمای شناسایی و کنترل جوندگان مضر باغها و مزارع کشور. انتشارات سازمان تحقیقات کشاورزی.
•  Greaves, J. H., 1989. Rodent pests and their control in the Near East. FAO Plant Production and Protection Paper. pp. 112.
•  Hanney, P. W., 1977. Rodents, their lives and habits. David & Charles (Publishers) limited.pp. 224.
•  Karami, M., Hutterer, R., Benda, P., Siahsarvie, R. & Krystufek, B., 2008. Annotated check-list of the mammals of Iran. Lynx, Vol. 39, N. 1, pp. 63-102.