۷ سال پیش

بیماری پوسیدگی خوشه ذرت

بیماری پوسیدگی خوشه ذرت جزو مهمترین و شایعترین بیماریهای ذرت در کشور میباشد. هرچند بیماری در اغلب مناطق ذرتکاری کشور وجود دارد، ولی به دلیل مساعد بودن شرایط آب و هوایی در زمان ظهور بیماری از قبیل بارندگی و رطوبت کافی، این بیماری بیشتر در مناطقی چون استانهای گلستان، مازندران و اردبیل خسارتزا است. عوامل اصلی مولد پوسیدگی خوشه ذرت متعلق به گونه های مختلف قارچ فوزاریوم هستند و بسیاری از این گونه ها با تولید زهرابه های قارچی سلامت دام و انسان را تهدید میکنند. یکی از مهمترین این زهرابه ها، فومانیزین است. فومانیزین B بصورت مستقیم روی حیواناتی که از اندامهای گیاهی آلوده تغذیه میکنند و بصورت مستقیم و غیر مستقیم روی انسان اثرات سوء دارد. طبق بررسیهای کرمی و همکاران (1387) و نیز حسینیان و همکاران (1393) فومانیزین B1 از جدایه های گونه های مهم پوسیدگی خوشه ذرت شامل Fusarium verticillioides و Fusarium proliferatum متعلق به استانهای فارس، خوزستان و اردبیل به دست آمده است. لذا بررسی بیماری پوسیدگی خوشه ذرت و مدیریت آن هم از نظر کاهش خسارت به گیاه و افزایش عملکرد و هم از نظر سلامت عمومی افراد جامعه بسیار حایز اهمیت است. وقوع بیماری از سالی به سال دیگر و حتی در یک سال معین از مزرعه ای به مزرعه دیگر فرق میکند.

علایم بیماری پوسیدگی خوشه ذرت

بیماری پوسیدگی خوشه ذرت خوشه ها، بذور ذرت و حتی چوب بلالها را آلوده میکند و موجب کاهش کمی و کیفی دانه میگردد. بلالهای آلوده، سبک و مملو از میسلیوم قارچ هستند. در سطح بلال های آلوده به قارچ، کپکهای سفید مایل به صورتی مشاهده میشود که گاهی رگه های سفید یا ترکهای ستاره ای شکل هم روی سطح بذور آلوده دیده میشوند. دانه های بلال بصورت منفرد یا در تعدادی به صورت گروهی آلوده میشوند. اندامهای رویشی قارچ روی پوششهای بلال هم دیده میشوند . از آنجا که بلالهای آلوده سبکتر میشوند، بیماری سبب کاهش عملکرد محصول نیز میشود .

عامل بیماری پوسیدگی خوشه ذرت

عوامل مختلف قارچی از قبیل Aspergillus، Cladosporium، Diplodia، Nigrosporium،Gibberella، Prnicillium و Trichoderma میتوانند موجب بیماری پوسیدگی خوشه ذرت شوند، ولی بیماری پوسیدگی خوشه با عوامل فوزاریومی از شیوع و اهمیت بیشتری در کشورمان برخوردار است.

گونه Fusarium verticillioides

طبق بررسیهای صورت گرفته در کشور عامل عمده قارچی مولد بیماری پوسیدگی خوشه ذرت در ایران قارچ Fusarium verticillioides می باشد. قارچ مذکور عامل پوسیدگی ساقه و ریشه ذرت در بسیاری از مناطق دنیا محسوب میشود و سطح انتشار وسیعی داشته، در اندامهای مختلف گیاه تولید بیماری میکند. بیمارگر قارچی مذکور علاوه بر پوسیدگی خوشه ذرت به عنوان عامل مرگ گیاهچه، پوسیدگی ریشه و پوسیدگی ساقه ذرت نیز گزارش شده است. این قارچ عضوی از گروه Liseola می باشد. کشت های جوان قارچ روی محـیط PDA دارای میسـلیوم سفید رنگ هستند، اما به تدریج با افزایش عمر قارچ رنگ آن به بنفش گرایش پیدا میکند . اسپورودوخیوم های تولید شده روی محیط کشت CLA، کـرم تـا پرتقالی رنگ هسـتند . ماکروکنیدی ها بـه تعـداد انـدک دیـده مـی شـوند، تقریبـا مسـتقیم و دارای 3 تـا 5 دیـواره مـی باشـند. میکروکنیدیوم ها به مقدار زیاد در محیط کشت مشاهده میشوند، معمولاً تخم مرغی تا چماقی بوده بـه صورت زنجیری در زنجیره ای بلند (علاوه بر داشتن سرهای دروغین) تشـکیل مـی شـوند . کنیدیوفورها از لحاظ اندازه طول متوسطی داشته، ساده یا منشعب می باشـند. سـلول هـای تولیـد کننـده کنیدیوم، مونوفیالید هستند. کلامیدوسپورها تولید نمی شوند، هـر چنـد گـاهی سـلولهـای متورمی در هیفها تشکیل میشوند که ظاهری شبیه کلامیدوسپور دارند.

گونه Fusarium proliferatum

این گونه با فرم جنسی Gibberella intermedia یکی از بیمارگرهای محصولات مهم اقتصادی بوده و علاوه بر پوسیدگی ساقه و خوشه ذرت، موجب بیماری چاقو بریدگی نیشکر و پوسیدگی ریشه و طبق پیاز در ایران میباشد . رشد رویشی قارچ روی محیط PDA سریع و دارای میسلیوم سفید رنگ با رگه های ارغوانی است . صفت اصلی مشخص کننده این قارچ از Fusarium verticillioides تشکیل میکروکنیدیومها در زنجیره های روی پلی فیالید است ، بر خلاف Fusarium verticillioides که فقط دارای مونوفیالید است. ماکروکنیدیومها فراوان، تقریبا مستقیم یا دارای خمیدگی جزیی هستند . این گونه میکروکنیدیومهای فراوان چماقی شکل تولید میکند که در زنجیره هایی قرار دارند البته طول این زنجیره های میکروکنیدیوم نسبت به گونه Fusarium verticillioides بسیار کوتاهتر است. از اجتماع میکروکنیدیومها، سرهای دروغین نیز تشکیل میشود. کنیدیوفورها، مونوفیالید و پلی فیالید هستند. این قارچ تولید کلامیدوسپور نمیکند. اسپورودوخیومهای قارچ خرمایی رنگ هستند. این گونه نیز جزو گروه Liseola می باشد.

گونه Fusarium subglutinans

تفاوت اصلی این گونه با F. verticillioides عدم وجود زنجیره میکروکنیدیومها و وجود کنیدیوفورهای پلی فیالید است. رشد قارچ در محیط PDA سریع و در ابتدا سفید رنگ و به تدریج اندکی ارغوانی رنگ میشوند . اسپورودوخیومهای نارنجی رنگ قارچ در محیط کشت CLA روی قطعات برگ میخک تشکیل میشوند . ماکروکنیدیومها تقریبا مستقیم و به تعداد زیاد تولید می شوند میکروکنیدیومهای فراوان قارچ، بیضی شکل و دارای 3-1 دیواره میباشند و فقط بصورت سرهای دروغین در این گونه مشاهده میشوند . کنیدیوفورهای قارچ مونوفیالید و پلی فیالید هستند.

گونه Fusarium graminearum

گونه Fusarium graminearum عامل اصلی بیماری اسکب (FHBFusarium Head Blight) گندم در کشور میباشد. در جداسازیهای انجام شده، جدایه هایی از این گونه قارچی از نمونه های ذرت آلوده به دست آمده است. پرگنه های هفت روزه قارچ در محیط PDA به رنگ قرمز جگری هستند. اسپورودوخیومهای اندک پرتقالی رنگ روی محیط CLA تشکیل میشوند. این قارچ فاقد میکروکنیدیوم ولی دارای ماکروکنیدیومهای با دیواره مشخص، مستقیم تا کمی خمیده (قایقی شکل)، دارای سلول پایه ای مشخص و سلول انتهایی مخروطی هستند . پریتسیومهای سیاه رنگ قارچ حاوی آسک و آسکوسپور هستند. آسکوسپورهای قارچ بیرنگ، قدری خمیده با انتهای گرد و عمدتا سه دیواره عرضی دارند .

طبق بررسیهای عظیمی (1389) روی بلالهای آلوده به بیماری پوسیدگی فوزاریومی در استان خوزستان، جدایه های متعلق به گونه های F. verticillioides، F. proliferatum و F. semitectum دارای بیشترین فراوانی و گونه های F. sporotrichioides، F. crookwellense، F. subglutinans و F.anthophilum دارای کمترین فراوانی بوده اند. ضمنا طی آزمونهای بیماریزایی، بیشترین میزان بیماریزایی مربوط به گونه Fusarium verticillioides و کمترین میزان بیماریزایی متعلق به گونه Fusarium sporotrichioides بوده است.

چرخه بیماری پوسیدگی خوشه ذرت

قارچ عامل بیماری بصورت میسلیوم در بقایای گیاهی و بذر زمستانگذرانی میکند. میسلیوم و کنیدیومها به عنوان مایه آلوده کننده اولیه عمل میکنند. این اسپورها توسط باد یا حشرات به خوشه منتقل میشوند و از طریق مجرای کاکل و زخمهای ایجاد شده و حتی بافتهای بدون زخم وارد گیاه میشوند. شرایط آب و هوایی مناسب برای ایجاد و توسعه بیماری شامل آب و هوای خشک قبل از ظهور کاکل و آب و هوای گرم و مرطوب 2 تا 3 هفته بعد از ظهور کاکلها می باشد. انتقال عامل بیماری از طریق بذر و بقایای گیاهی است.

مدیریت بیماری پوسیدگی خوشه ذرت

به منظور کاهش آلودگی و کنترل بیماری پوسیدگی فوزاریومی خوشه ذرت موارد زیر توصیه میشوند:

استفاده از ارقام مقاوم به جای ارقام حساس به بیماری؛ رقم SC (دهقان) یک رقم متوسط-زودرس متحمل به بیماری است. ارقام SC260 (فجر)، 704 و 705 نیمه مقاوم و رقم 706 مقاوم به بیماری است. طبق بررسیهای فرهمند و همکاران ، دو هیبرید با پدیگری 5×K18 و K3544.3×K18 نسبت به عامل پوسیدگی فوزاریومی بلال ذرت به عنوان مقاوم شناسایی گردیدند که میتوان مقاومت آنها را احتمالا به والد پدر آنها ( K18 ) نسبت داد که به عنوان یک رقم مقاوم به این بیماری معرفی شده است. بر اساس ارزیابیهای صورت گرفته توسط آشناگر و همکاران (1391)، رقم Maxima 527 و Jeta 600 به عنوان مقاوم و رقم KSC 301 به عنوان حساس به پوسیدگی فوزاریومی بلال با عامل F. proliferatum معرفی شده است. بر اساس بررسیهای رهجو و زمانی (1391)، از بین 12 هیبرید تحت کشت در ایران، 2 هیبرید K3493× K18 و KLM 77029.8-1-2-3-2-3×MO17 مقاوم و 9 هیبرید نیمه مقاوم هستند. طبق بررسیهای آشناگر و همکاران (1389) رقم KSC 700 در برابر پوسیدگی فوزاریومی بلال با عامل F. verticillioides و F. proliferatum مقاوم و رقم کردونا 630 حساسترین بوده است.
بقایای گیاهی بعد از ذرت جمع آوری گردد. شخم و مدفون ساختن بقایا نیز تا حدودی موثر است. با توجه به اینکه بقای قارچ فوزاریوم عمدتاً روی بقایای گیاهی موجود در خاک بوده و این قارچ در عمق 5-15 سانتیمتری خاک به سر میبرد، لذا شخم باید عمیق باشد تا بقایای گیاهی تا حد امکان از دسترس قارچ دور بماند.
مبارزه بموقع و موثر با آفات ذرت بخصوص ساقه خوار اروپایی که شیوع بیشتری دارد، انجام شود. این آفات به چند دلیل سبب گسترش بیماری در مزرعه می شوند. اولاً، زخمهایی که در گیاه توسط آفات ایجاد میشود، راه ورود قارچ فوزاریوم است و ثانیا، لاروهای حشرات میتوانند مستقیما ناقل قارچ باشند و ثالثا، لاروهای حشرات با ایجاد خسارت گیاه را تحت شرایط تنش قرار میدهند که این شرایط، گیاه را به آلودگی و بیماری مستعدتر میکند. زخمهای ایجاد شده توسط پرندگان نیز از جمله راههای ورود قارچ به گیاه میباشند.
اگرچه آلودگی بلال ذرت عمدتا از طریق مایه آلوده کننده هوازاد رخ می دهد، ولی استفاده از بذر سالم و ضدعفونی شده در کاهش آلودگی موثر است. معمولا ضدعفونی بذور ذرت با کربوکسین تیرام WP 75 درصد به میزان 2.5 در هزار قبل از کشت صورت میگیرد. قارچکشهای تبوکونازول ( راکسیل 2 درصد DS ) و دی نیکونازول ( سومی ایت 2 درصد WP ) هر دو به میزان 2 در هزار جهت ضدعفونی بذور ذرت قبل از کشت، کارایی خوبی از خود نشان داده اند. البته باید از کیفیت مناسب دستگاههای ضدعفونی بذر و نحوه صحیح اجرای عملیات نیز اطمینان حاصل کرد.
تناوب زراعی مناسب با برخی محصولات غیر میزبان نظیر پنبه و کلزا توصیه میشود.
تنش خشکی به خصوص پس از ظهور کاکل اهمیت خاصی دارد و در شروع و گسترش بیماری فوزاریومی بلال بسیار موثر است. لذا باید با یک برنامه منظم آبیاری، این گونه تنشها را به حداقل رساند. طبق منابع علمی گیاهان مبتلا به بیماری فوزاریومی حتما در دوره ای از زندگی خود دچار تنش شده اند. در مغان تنش اوایل فصل و رطوبت زیاد آخر فصل در شیوع بیماری اثر زیادی دارد. با توجه به وجود شرایط مساعد توسعه بیماری در منطقه مغان باید مکانهای مناسب دیگری نیز جهت تولید ذرت بذری طی یک برنامه هدفمند مد نظر قرار گیرد. در برخی مزارع تولید بذر متاسفانه پایه های پدری به جای خروج از مزرعه صرفا روی زمین خوابانده میشوند که با توجه به رطوبت زمین، خود میتواند منشا گسترش بیماری باشد. لذا ضمن رعایت کامل بهداشت زراعی باید نسبت به خروج آنها در موعد مقرر اقدام کرد.
مصرف بیش از اندازه کود ازته و مصرف اندک کود پتاسه مقاومت گیاه را در برابر بیماری کم میکند. برنامه کوددهی گیاه بر طبق آزمایشات انجام شده روی خاک مزرعه تنظیم شود.
کمباینها با ایجاد ترک در بذر، راه ورود فوزاریوم را هموار میکنند. در صورت امکان از ماشینهای مخصوص برداشت بلال ذرت (picker husker) استفاده گردد. با کمک این ماشینها کمترین صدمه به بذر وارد شده و در ضمن بذر تمیزتری برداشت میشود. در صورت عدم دسترسی به ماشین آلات مناسب، برداشت بلال با دست در مزارع تولید بذر بخصوص در مناطقی که بیماری شایع است، توصیه میگردد.
تراکم بیش از حد بوته، سبب افزایش رطوبت و مهیا شدن شرایط مناسب برای رشد و توسعه بیشتر قارچ میشود. تراکم بوته متناسب با مقدار توصیه شده برای هر رقم باشد.
برداشت ذرت به محض اینکه رطوبت بذر مناسب برداشت میشود، باید صورت گیرد. طبق یک برنامه زمان بندی مشخص ابتدا مزارع آلوده برداشت گردد، تا از توسعه بیشتر آلودگی ممانعت بعمل آید. برای این کار بازدیدهای منظم هفتگی لازم است. رطوبت زیر 18 درصد برای خوشه و 15 -13 درصد برای بذر در هنگام برداشت مناسب میباشد.
بذور ذرت باید کاملا تمیز و عاری از هر گونه ذرات گیاهی باشند. مواد اضافی همراه بذر در شروع و گسترش آلودگی موثر است. کیسه هایی که بذر در آنها ریخته و انبار میشوند، باید تمیز بوده و از نفوذ آب و حشرات به داخل آن ممانعت به عمل آورد. محیط مرطوب و حشرات انباری در گسترش بیماری موثر است.
از انبار کردن بذور کپک زده باید جدا خودداری کرد. تمیز کردن انبار وکنترل مناسب شرایط دمایی و رطوبتی انبار قبل از انبار کردن بذور انجام گیرد. در صورت مصرف این بذور به عنوان خوراک دام باید میزان و نوع زهرابه قارچی در آنها ارزیابی شود.
تاریخ مناسب کشت ذرت در منطقه مشخص گردد. گاهی کشت زودهنگام سبب میشود گیاه از زخمهای حاصل توسط حشرات بگریزد و لذا میزان بیماری پوسیدگی خوشه ذرت کاهش یابد.