مدیریت بیماري ویروس موزاییک معمولی لوبیا (BCMV)

چکیده

بیماریهای ویروسی بذرزاد از جمله بیماری ویروس موزاییک معمولی لوبیا (BCMV)، بعلت ایجاد خسارات بالا، از اهمیت اقتصادي زیادي برخوردارند. وقتی یک عامل ویروسی از طریق بذر قابلیت انتقال دارد، آن گیاه (رقم) در طول دوره رشد و در نسلهاي بعدي نیز از طریق بذرهاي آلوده، منتقل شده و این آلودگی به طور طبیعی منجر به کاهش محصول میگردد. این عوامل ویروسی در طبیعت باعث ایجاد انواع علایم از جمله موزاییک (لکه هاي تیره و روشن روي برگ)، بدشکلی برگ، نکروزه برگ و ساقه، توقف رشد ، کوتولگی و در نهایت اختلال در تشکیل دانه و غلاف از لحاظ کمی و کیفی میشوند. خسارت اقتصادي ناشی از ویروسهاي بذرزاد (Seed borne) به صورت مستقیم (افت کمیت و کیفیت محصول) یا غیرمستقیم (هزینه کنترل و مدیریت بیماري) قابل مشاهده است. حتی استفاده از مقادیر ناچیز بذرهاي لوبیاي آلوده به ویروس براي کاشت در زمان حضور و فعالیت حشرات ناقل بالقوه، میتواند موجب انتشار اولیه ویروس در مزرعه گردد، که گاهی منجر به گسترش صدرصد آلودگی درمحصول میشود.

در بین عوامل ویروسی متعددي که باعث بروز علایـم موزاییـک و ایجـاد خسارت در گیـاه لوبیـاچیتی (Phaseolus vulgaris L.) مـیشـود، پـوتی ویــروس موزاییــک معمــولی لوبیــا  Bean common mosaic virus  – (BCMV) اهمیت اقتصادي ویژه اي در ایران دارد. بنابراین آموزش و بررسی روشهاي پیشگیري از آلودگی به آن، یکی از روشهاي موثر در جلوگیري از گسترش بیماري و در نهایـت کنتـرل ایـن بیمـاري ویروسـی است.

مقدمه

گیاه لوبیا (Phaseolus vulgaris L.) از خانواده بقولات Fabaceae (Leguminosae) است، که در اکثر نقاط دنیا کشت میشود. لوبیا در ایران نیز یکی از حبوبات مهم بوده و حدود 116232 هزار هکتار (معادل حدود 0.98 درصد از سطح اراضی محصولات زراعی) در سال زراعی 1392-93 به کشت لوبیا اختصاص یافته است .

میزان تولید لوبیا در کشور حدود 226 هزار تن برآورد شده که معادل 0.31  درصد از کل میزان تولید محصولات زراعی و 36.8 درصد از کل میزان تولید حبوبات میباشد و 97.77 درصد آن از اراضی کشت آبی به دست آمده است. بیشترین میزان تولید لوبیاي کشور با 27.6 درصد به استان فارس تعلق دارد و استانهاي زنجان با 14.8 ، لرستان با 12.2 ، مرکزي با 12.9 و خوزستان با 10 درصد تولید لوبیا در کشور به ترتیب رتبه هاي دوم تا پنجم را به خود اختصاص داده اند . لوبیا یکی از منابع مهم پروتئین و تولید انرژي براي انسان میباشد. انواع لوبیا حدود 20 تا 35 درصد پروتئین دارد، که میتواند جایگزین مناسبی براي پروتئین حیوانی باشد

یکی از مهمترین عوامل محدودکننده تولید لوبیا، آلودگی به پوتی ویروس موزاییک معمولی لوبیا (BCMV) و نژادهاي وابسته به آن میباشد، که در مزارع تحت کاشت لوبیا پراکنده هستند. منشأ گیاه لوبیا (P. vulgaris) آمریکاي لاتین است و ویروس BCMV نخستین بار از مناطق فوق گزارش شده است. این ویروس در شرایط مناسب موجب آلودگی مزارع لوبیا تا حدود 100 درصد و ایجاد خسارت به دانه و غلاف (از لحاظ کمی و کیفی) و کاهش محصول 60-90 درصد میگردد . علائم به صورت حالت موزائیک که شدت و ضعف دارد، مشاهده میشود، گاهی اوقات بصورت لکه های تیره و روشن کاملاً مشخص مشاهده میشود که بدشکلی زیادی در برگها ایجاد میکند و در نتیجه برگها پیچیده و لوله میشوند و گاهی اوقات نیزحالت جارویی به بوته می دهند.

یکی از علایم مشخصه بیماری حالات رگبرگ نواری (Vein banding) است. حالت فنجانی شدن به سمت پایین نیز مشاهده میشود. علایم شدید بیشتر در برگهای انتهای بوته دیده میشود.

بسته به نژاد ویروس و حساسیت رقم لوبیاي مورد کاشت این عامل باعث ایجاد علایم: موزاییک، بافت مردگی در برگ و ساقه، اختلال رشد ، کوتولگی و در نهایت اختلال در تشکیل دانه و غلاف و کاهش محصول لوبیا از لحاظ کمی و کیفی میشوند ، که اغلب بطور %100 توسط بذر آلوده و انواع شته هاي ناقل به صورت ناپایا قابلیت انتقال دارند. شته هاي متعددي در مزارع لوبیا یافت میشوند، مانند شته لوبیا چشم بلبلی (Aphis craccivora)، شته باقلا (A. fabae) و شته نخود (Acyrthosiphom pisum) . جمعیت شته ها در مزارع لوبیا معمولاً به حدي نمیرسد که نیاز به سمپاشی داشته باشد ، اما در صورت تشخیص وجود این گونه از شته ها و استفاده از سموم تیومتدن، اکسی دیمتون متیل و دیمتوات به نسبت 1 تا 1.5 لیتر در هکتار توصیه شده است.

تفکیک و شناسائی جدایه و پاتوتیپهاي مختلف ویروس با استفاده از ارقام افتراقی و بکارگیري آنتی باديهاي چندهمسانه اي و تک دودمانی (Mab.  )  گزارش شده است .

در مطالعات تکمیلی و طبقه بندي مجدد و بر اساس مقایسه یکسري خصوصیات بیولوژیکی، سرولوژیکی و مقایسه توالی هاي مولکولی سروتیپهاي A و B، جدایه هاي سروتیپ A (بروز علائم خشکیدگی ساقه یا Black root در ارقام لوبیا داراي ژن غالب غیروابسته به درجه حرارت) در واقع متعلق به پوتی ویروس موزائیک معمولی نکروز لوبیا (Bean Common Mosaic Necrosis virus) شناخته شـده است .

وجود پاتوتیپهاي  A  – (BCMV-BCMNV) و B  و نژادهاي NL-3 ، NL-5 و NL-8 بر اساس یکسري آزمونهاي مقدماتی سرولوژیکی نشست دو طرفه در آگار، الایزا، روشهاي فیزیکوشیمیائی و ارزیابی ارقام افتراقی در برخی مناطق کاشت لوبیا در ایران گزارش شده است . مطالعه گیاهان محک و میزبان ویروس موزائیک معمولی لوبیا، نژاد ویروس BCMV موجود در ایران را از نظر میزبانی با برخی از نژادهاي گزارش شده در سایر منابع متفاوت تشخیص داده شده  و در ادامه مطالعات، نژاد و استرین هاي وابسته ویروس موزاییک معمولی توسط سایر محققین از ایران گزارش گردیده است . با توجه به نتایج تحقیقات انجام شده، میتوان چنین استنباط کرد که نژادهاي مختلفی از این ویروس در مناطق لوبیاکاري کشور پراکنده هستند. این نتایج در بررسی و انتخاب ارقام لوبیاي مقاوم یا محتمل به این ویروس دریک منطقه حائز اهمیت میباشد و می بایست مورد توجه متخصصین به نژادي لوبیا و نیز بخشهاي اجرایی مسئول خرید و تهیه بذر ارقام از منابع مختلف قرار گیرد.

دستورالعمل

لوبیا به طور طبیعی میزبان تعداد زیادي از ویرو سهاي گیاهی است، معمولاً تشخیـص وتفکیک علائم ناشی از ویروسهاي مختلف در مزرعه مشکل است. تشخیص دقیق ویروس یا ویروسهاي موجود در یک مزرعه، در آزمایشگاه با روشهاي دقیق و مربوط به آن امکانپذیر است. براي کنترل ویروس موزائیک معمولی لوبیا بهترین راه پیشگیري و جلوگیري از انتشار و سرایت عامل بیماري است.

مدیریت بیماری ویروس موزاییک معمولی لوبیا

• کشت و بکارگیري بذور سالم و گواهی شده نسبت به آلودگی به ویروس موزاییک معمولی لوبیا . BCMV-
• استفاده از ارقام مقاوم و یا متحمل لوبیا نسبت به ویروس موزاییک معمولی لوبیا : BCMV- ارقام جدید لوبیا مناسب براي کاشت در مناطق مختلف ایران و داراي ویژگیهاي مناسب براي کاشت از جمله ارقامی مانند: درسا، صدري، پاك و شکوفا در سالهاي اخیر توسط موسسه تحقیقات اصلاح نهال و بذر معرفی شده اند.
• تناوب زراعی لوبیا با محصولاتی نظیر گندم، جو، سورگوم و آفتابگردان حداقل به مدت 2 تا 3 سال.
• کنترل شته هاي ناقل عامل بیماری ویروس موزاییک معمولی لوبیا BCMV در مزارع.
• تغییر تاریخ کاشت در برخی از نواحی حتی میتواند باعث کاهش جمعیت شته هاي ناقل شود و مزرعه از آلودگی کمتري ازحشرات برخوردار گردد.
• حذف علفهاي هرز داخل و حاشیه مزرعه و ریشه کنی آنها : علف هاي هرز نه تنها عملکرد و کیفیت محصول را پائین می آورند، بلکه میزبان بسیاري از آلودگی هاي ویروسی می باشند و به عنوان منابع آلودگی به شمار می آیند. سوروف، ارزن وحشی، تاج خروس، سلمه تره، داتوره، خاکشیر، توق و تاجریزي، گوش خرگوش از مهمترین علفهاي هرز مزارع لوبیا در کشور است. استفاده از روشهاي غیرشیمیایی از جمله انجام شخم عمیق در پاییز، استفاده از دیسک و هرس در هنگام تهیه زمین، استفاده از بذر سالم و بوجاري شده عاري از علفهاي هرز، وجین دستی، رعایت تناوب زراعی و آیش و همچنین روشهاي شیمیایی و بکارگیري علفکشهاي مجاز توصیه شده ( از جمله ترفلان، سونالان، فوکوس، گراماکسیون) براي علفهاي هرز یکساله ، پهن برگها و گندمیان (گراسها) براي مزارع لوبیا توصیه میشود

توصیه هاي کاربردي براي انتخاب بذور لوبیا جهت کاشت:

اگر هدف از کشت لوبیا تهیه بذر باشد، بایستی در انتخاب بذر براي کاشت دقت کافی به عمل آید تا به همان نسبت عملکرد و تولید آن رضایت بخش باشد. بنابراین، در انتخاب بذر باید موارد ذیل را رعایت نمود:

• بذر عاري از آلودگی ویروسی باشد و از بذرهاي مزرعه آلوده براي کاشت سال آتی پرهیز گردد.
• مزرعه را در محلی انتخاب کرد که سابقه آلودگی ویروسی نداشته باشد.
• استفاده از بذور ارقام متحمل یا مقاوم به ویروس موزاییک معمولی لوبیا
• خلوص بذر: بذر انتخابی باید خالص و یکنواخت باشد. بذور لوبیا باید از ناخالصیهاي بذري و غیربذري و به ویژه بذرهاي علفهاي هرز پاك باشد.
• بهتر است بذر از مراجع ذیصلاح و معتبرتهیه شود و در صورتی که کشاورز از محصول تولیدي خود براي بذر استفاده میکند، بهتر است در دو مرحله بذر خود را خالص نماید.

مرحله اول – در زمان کاشت لوبیا قطعه اي از زمین زیرکشت را به تناسب نیاز سال آینده مشخص کند و در این قطعه ضمن رعایت دقیق مسائل زراعی نظیر کود، آب، مبارزه با آفات و بیماريهاي گیاهی و علفهاي هرز، بوته هاي ناخالص را که از طریق شکل، بوته، رنگ گل و اندازه و رنگ غلاف قابل تشخیص است، شناسایی و جدا نماید و سپس بذرهاي این قطعه را جداگانه برداشت کند.

مرحله دوم – بذرهاي برداشت شده قطعه مزبور را با دقت بررسی و بذرهاي مخلوط، ضعیف و بدشکل را جدا نماید.