مدیریت بیماری جاروک لیموترش ( جادوی جادوگر )

Candidatus Phytoplasma aurantifolia

چکیده

جاروک لیموترش یکی از بیماری های مهم و کشنده می باشد. بر اساس وضعیت بیماری در مناطق مختلف، در ایران سه استراتژی برای مدیریت و کنترل بیماری جاروک در نظر گرفته شده است. در مناطق سالم هدف پیشگیری از ورود بیماری از طریق تهیه نهال در نهالستان های محلی، یا از مناطق سالم دیگر، استفاده از پایه های مقاوم و پایش باغ های مرکبات و ردیابی بیماری حداقل دو بار در سال در فصل های تابستان و پاییز می باشد. در مناطقی که بیماری به تازگی وارد شده استراتژی کنترل بیماری مبنی بر پایش وسیع و مداوم باغ های مرکبات و ردیابی بیماری، امحاء کامل درختان آلوده و جلوگیری از انتقال طبیعی بیماری از طریق کنترل ناقل با حشره کش مناسب می باشد. استراتژی کنترل بیماری در مناطقی که بیماری گسترش یافته عبارت است از: از بین بردن همزمان کانون های آلوده (باغ هایی با آلودگی بیشتر از %50 ) که منبع عامل بیماری و ناقل آلوده می باشند؛ پایش مداوم و ردیابی بیماری در باغ های جوان و تازه احداث شده، مبارزه با ناقل و امحاء درختان آلوده؛ حذف جاروک ها و سمپاشی علیه ناقل در باغ های آلوده ای که میزان آلودگی کمتر از 50 درصد است و از نظر باغدار نگهداری آن ها مقرون به صرفه است.

مقدمه

لیموترش به دلیل تولید محصول بالا، قیمت نسبتا بالا، سازگار بودن با آب و هوا و خاک های جنوبی، بازار مصرف و صنایع تبدیلی مناسب و سرانه اشتغالی که در یک هکتار ایجاد میکند با هیچکدام از محصولات کشاورزی متداول در مناطق جنوبی قابل مقایسه نیست.سهم جهانی ایران از تولید لیموترش حدود 40 درصد است که در سطحی معادل 41000 هکتار در استانهای جنوبی کشت می شود. میزان تولید سالیانه این محصول 400000 تن و با احتساب هر کیلو 5000 تومان ارزشی معادل دو هزار میلیار تومان در سال دارد. بیماری جاروک لیموترش ناشی از فیتوپلاسمایی با نام Candidatus Phytoplasma aurantifolia  تا بحال از کشور های سلطان نشین عمان ، امارات متحده عربی واستان های سیستان- بلوچستان، هرمزگان، کرمان و فارس در ایران گزارش شده است.جاروک لیموترش به دلیل سراسری شدن عامل بیماری در گیاه میزبان، قابل درمان نبودن و کشندگی،انتقال با زنجرک با رابطه پایا و تکثیری و پتانسیل همه گیری سریع، به عنوان مهمترین و اقتصادی ترین بیماری لیموترش، به تنهایی تهدیدی جدی برای صنعت لیموترش و سایر مرکبات حساس می باشد در ایران علاوه بر لیموترش عامل بیماری در بکرایی، گریپ فروت و ندرتا پرتقال و نارنگی نیز گزارش شده است. عامل بیماری از طریق پیوند به چندین گونه مرکبات و بوسیله سس به چند گیاه علفی انتقال داده شده است. در ایران بر اساس علائم بیماری و آنالیزهای مولکولی فقط گیاهان تاجریزی (Solanum nigrum) و پروانش  ( Catharanthus roseou ) به عنوان میزبان های علفی فیتوپلاسمای عامل جاروک لیموترش گزارش شده اند. ناقل طبیعی فیتوپلاسمای عامل بیماری جاروک لیموترش زنجرک Hishimonus phycitis می باشد. این زنجرک تنها روی مرکبات تکثیر می شود و برای تکثیر جاروک ها در درختان آلوده را ترجیح می دهد و به همین دلیل در باغ های آلوده در مقایسه با باغ های سالم جمعیت آن بسیار افزایش می یابد. بیماری جاروک لیموترش در گیاه میزبان سراسری می شود و درمان ندارد. به دلیل مشخص شدن ناقل و بیولوژی آن، دامنه میزبانی محدود عامل بیماری و ناقل آن، دسترسی به روش های تشخیص حساس و سریع و تجربیات گذشته، با روش های مبتنی بر پیشگیری امکان کنترل این بیماری وجود دارد. در درختان جوان و در طی دوره نهفتگی ممکن است تشخیص و ردیابی بیماری از روی نشانه های ظاهری دشوار باشد. وجود فیتوپلاسما در بافت آبکش گیاه میزبان آلوده با رنگ آمیزی با محلول رنگی دینس (Dienes  stain) و مقایسه با بافت سالم قابل ردیابی است. با استفاده از آغازگرهای اختصاصی و واکنش زنجیره ای پلیمراز میتوان درختان آلوده را از سالم متمایز ساخت و روش بسیار مطمئن و سریع برای ردیابی و تشخیص بیماری در مناطق مورد پایش می باشد.

نشانه های بیماری جاروک لیموترش

نشانه های جاروک لیموترش به صورت ظهور شاخه جارویی در یک قسمت از درخت و سپس گسترش بیماری و افزایش تدریجی تعداد جاروکها در سایر قسمتها مشاهده میشود. هر جاروک، در واقع از تعداد زیادی شاخه و برگ با فاصله میانگره کوتاه تشکیل شده که رنگ آنها از سبز کمرنگ تا زرد و اندازه آنها از کوچک تا بسیار کوچک متغیر است. در شاخه های جارویی خار، گل و میوه تشکیل نمیشود و با افزایش شاخه های جارویی میزان محصول کاهش می یابد. خشک شدن برگها در جاروكها منجر به خشکیدگی شاخه ها یکی پس از دیگری و نهاًیتا مرگ درختان آلوده طی پنج تا هشت سال میشود. نتایج تحقیقات نشان داده است بیماری جاروك روی قدرت جوانه زنی بذر و رشد گیاهچه های حاصل از بذر تولیدشده از درختان آلوده به جاروك، اثر منفی گذاشته ولی عامل بیماری از طریق بذر منتقل نمیشود .     

دستورالعمل مدیریت بیماری جاروک لیموترش ( جادوی جادوگر )

الف – برنامه اجرایی در مناطق سالم (شامل استانهای خوزستان، بوشهر، کهکیلویه و بویراحمد، لرستان، ایلام و کرمانشاه):

تهیه نهال در نهالستان های محلی، یا از مناطق سالم دیگر، استفاده از پایه های مقاوم ، پایش درختان مرکبات در باغها، خیابانها، پارکها ، منازل و…. و ردیابی بیماری حداقل دو بار در سال در فصل های تابستان و پاییز.در صورت مشاهده آلودگی مطابق برنامه اجرایی در مناطق جدیدا آلوده عمل شود.

ب – برنامه اجرایی در مناطق جدید آلوده شده (مانند استان فارس):

1. ردیابی بیماری جادوی جادوگر در درختان مرکبات در باغها، خیابانها، پارکها ، منازل و . سه نوبت در سال (یکبار در فروردین، یکبار در مرداد و یکبار در دی ماه) بر اساس علائم ظاهری انجام شود.
2. کلیه درختان لیموترش، بکرایی، گریپ فروت و سایر مرکبات که دارای علائم بیماری هستند و نیز درختان پیوندی که در پایه آنها پاجوش علائم دار مشاهده میشود، امحاء شوند.
3. کلیه درختان و علفهای هرز هر باغ دو بار در سال (در زمان اوج جمعیت زنجرک ناقل) با حشره کشهای مجاز و مناسب به منظور مبارزه با حشره ناقل بیماری سمپاشی شوند.

ج – برنامه اجرایی در مناطق آلوده :

1. از بین بردن همزمان کانونهای آلوده (باغهای آلوده غیر اقتصادی) که منبع عامل بیماری جادوی جادوگر و زنجرک میباشند.
2. در باغهای جوان و تازه احداث شده ردیابی بیماری بر اساس علائم ظاهری بیماری حداقل 3 بار در سال (یکبار در فروردین، یکبار در مرداد و یکبار در دی ماه) صورت گیرد و در صورت مشاهده آلودگی مطابق برنامه اجرایی در مناطق جدیدا آلوده عمل شود.
3. در باغهای آلوده ای که از نظر باغدار نگهداری آنها مقرون به صرفه است درختان لیموترشی که بیش از %50 شاخه های آنها علائم جاروک دارند حذف شوند. درختان لیموترشی که کمتر از%50 شاخه های آنها علائم جاروک دارند نگهداری شوند، ولی جاروکها باید حذف شوند. حتی الامکان برگهای پائینی درخت قبل از تفریخ تخمهای حشره ناقل ( مطابق شرایط اقلیمی هر منطقه) هرس و سوزانده شوند. کلیه درختان و علفهای هرز هر باغ دو بار در سال (در زمان اوج جمعیت زنجرک ناقل) با حشره کشهای مجاز و مناسب به منظور مبارزه با حشره ناقل بیماری سمپاشی شوند.

روش امحاء درختان لیموترش و سایر درختان آلوده به بیماری جاروک لیموترش در مناطق سالم وجدیداً آلوده

در مناطق جدید آلوده و مناطق سالمی کـه بیمـاری بـرای اولـین بـار و در یک نقطه ظاهر شده است عمل امحاء به منظور ریشه کنـی کامـل بیمـاری انجام می شود. برای این منظور ابتدا با استفاده از یک حشره کـش مناسـب سمپاشی و سپس کلیه درختان لیموترش ، بکرایی و سایر مرکبـات آلـوده (دارای علایم و فاقد علایـم) امحـاء مـیگردنـد کـه شـامل بیـرون آوردن درختان آلوده با ریشه از خاک و سوزاندن آنها است. بعد از ردیابی اولیه و حذف درختان آلوده عمل سمپاشی علیه ناقل (ماهانه) و ردیابی بیمـاری و حذف درختان آلوده (هر سه ماه یکبار) تا 18 ماه انجام میشود. هنگام ریشه کنی باید دقت شود درختان کاملاً کـف بـر و ریشـه هـا از خـاك درآورده شـوند. بررسیها نشان داده است جوانه های رویش یافته از باقیمانده تنه درختان آلـوده قادرنـد نشـانه هـای بیمـاری جاروک لیموترش را نشـان دهند .

توصیه های کاربردی در کنترل شیمیایی زنجرک ناقل:

1. توصیه می شود از یکی از حشـره کـشهـای آکتـارا (تیامتوکسـام %25 WG ) به میزان 0.5 گرم در یک لیتـر آب، کونفیـدور(ایمیـدا کلوپرایـد SC%35 ) به میزان 0.7 میلی لیتر در یک لیتر آب و موسپیلان (اسـتامی پراید SP %25 ) به میزان 0.5 گرم در یک لیتـر آب بصـورت متنـاوب اسـتفاده شود.
2. با توجه به زیست شناسی زنجرک ناقل، مبارزه شیمیایی باید در آبانماه بعد از برداشت میوه و نیز در اواخر زمستان قبل از بـه گـل رفـتن درختـان انجام شود. عملیات مبارزه در هریک از تاریخهای مذکور باید در 2 نوبت بفاصله 15 روز از یکدیگر انجام پذیرد.
3. در صورتی که باغ مورد نظر برای محلول پاشی در مجـاورت بـاغهـایی بـا میزان آلودگی بالا قرار گرفته باشند، لازم است نواری به عرض 50 متر از باغهای مجاور نیز محلولپاشی شود.
4. استفاده از دستگاه مکنده دی – وک یا تلـه کـارت زرد بـرای اطمینـان از تاثیر حشره کشها در کنترل زنجرک ناقل توصیه میشود.

منابع

• دستورالعمل مدیریت بیماری جاروک لیموترش نوشته محمد صالحی
• موقعیت بیماری جاروک لیموترش در ایران نوشته موسی نجفی نیا ، عبدالنبی باقری  ، مهدی آزادوار  و محمد صالحی