برنامه ریزی آبیاری باغات پسته

برنامه ریزی آبیاری باغات پسته

مقدمه

پسته یکی از محصولات مهم باغبانی کشور است که علاوه بر مصارف داخلی ، از محصولات صادراتی مهم نیز به حساب می آید. به دلیل نقش مهم پسته در صادرات و جایگاه آن به عنوان یکی از منابع تأمین ارز ، برداشتن قدمهای مؤثر برای افزایش تولید و کیفیت این محصول ضروری به نظر می رسد. به طور کلی به دلیل عمر و دوره بازگشت سرمایه طولانی باغات پسته، منابع آب مورد استفاده باید پایداری طولانی (حداقل ۵۰ ساله) داشته باشند. مقدار، تناوب و شیوه آبیاری بر تولید پسته تأثیر زیادی می گذارد. تربیت درختان جوان، شیوع آفات و بیماریهایی که از طریق هوا یا خاک به درخت حمله ور می شوند ، مقدار و کیفیت محصول دو سالانه و رشد درخت همگی تحت تأثیر آبیاری درخت پسته قرار دارند. علاوه بر آن، شرایط اقلیمی ، بافت خاک و پایه و پیوند درخت پسته از جمله عوامل مهمی هستند که بر میزان آب مورد نیاز آن برای تولید محصول اقتصادی تأثیر می گذارد. در سال های اخیر ، به دلیل کاهش نزولات جوی و به دنبال آن خشکسالی مداوم ، کمبود آب و تنش خشکی به یکی از مشکلات مهم تولید این محصول باارزش تبدیل شده است. بنابراین، مدیریت باغ پسته ار لحاظ آبیاری و استفاده بهینه از آب برای آبیاری در باغ های پسته بسیار لازم است.

اقلیم و خاک مناسب کشت پسته

مناطق دارای تابستان های گرم، خشک و طولانی همراه با زمستان سرد و معتدل مناسب و مستعد کشت درختان پسته هستند. درخت پسته دمای ۴۵+ درجه سانتی گراد در تابستان و ۲۰- درجه سانتی گراد در زمستان را به خوبی تحمل می کند. البته میزان مقاومت بر حسب مرحله رشد گیاه ، سن گیاه ، نوع رقم ، وضعیت تغذیه و آبیاری متفاوت است. پسته نسبت به سرمای زودرس بهاره حساس است و دمای صفر و نزدیک به صفر درجه نیز به آن خسارت فراوانی وارد می کند. معمولا اکثر سرمازدگیها در دهه سوم فروردین ماه و هنگام باز شدن گلها اتفاق می افتد. گرمای زودرس بهاره باعث از بین رفتن گل و میوه در ابتدای فصل و گرمای بیش از حد در زمان مغز بستن و رشد مغز میوه باعث سقط جنین و افزایش درصد پوکی میوه میشود. بارش باران در زمان گلدهی، رشد میوه، زمان رسیدن و برداشت محصول مشکل ساز است. این مشکلات از طریق افزایش رطوبت نسبی محیط باغ ، شست وشوی کلاله و اختلال در پراکنش مناسب دانه گرده ایجاد میشود. مکان مناسب کشت پسته محلی است که از حدود یک ماه قبل از فصل برداشت و در طی برداشت بارندگی نداشته باشد تا محیطی مناسب برای رشد عوامل قارچی ایجاد نشود. از ایجاد باغ پسته در مناطقی که دارای رطوبت نسبی بالای ۷۰ درصد هستند، باید خودداری کرد. برای داشتن حداکثر محصول، میزان رطوبت نسبی در تابستان باید کمتر از ۳۵ درصد باشد. درختان پسته همانند سایر درختان میوه خزان دار برای توسعه و تکمیل رشد جوانه ها، احتیاج به حداقل تعداد ساعات سرمای معینی با دمای کمتر از ۷ درجه سانتی گراد در طول دوره خواب زمستانی دارند. این تعداد ساعات سرمای مورد نیاز در ارقام مختلف، متفاوت است. نیاز سرمایی ارقام پسته ایران حدود ۶۰۰ تا ۱۰۰۰ ساعت است. برای کشت و پرورش پسته خاکهایی عمیق همراه با بافت یکنواخت مناسب است. وجود خاک کم عمق یا سخت لایه باعث میشود که قسمتهای هوایی و زیرزمینی درخت، کوتاه بماند و در نتیجه باروری و عملکرد آن به طور محسوسی کاهش یابد. درختان پسته در شرایط ماندابی رشد مناسبی ندارند.

برنامه ریزی آبیاری باغات پسته

یکی از مهم ترین عملیات داشت ، آبیاری در طول فصل رشد است. درخت پسته در هر مرحله از رشد به مقدار مشخصی آب نیاز دارد. برنامه ریزی تأمین مقدار مناسب آب برای باغات پسته در زمان لازم از اهداف آبیاری است. درخت پسته قادر به بقا در دوره های خشکسالی و شرایط کم آبی است. هرچند که پسته درخت نسبتا مقاومی به کم آبی است ، نباید انتظار داشت که چنانچه کمتر از نیاز آبی آبیاری شود، کاهش عملکردی نداشته باشد. حساس ترین مرحله رشد درختان پسته به تنش آبی ، زمان گلدهی و مغز رفتن است.

• آبیاری در زمان گلدهی (عمومأ فروردین ماه) باعث جلوگیری از سقط جنین می شود.
• آبیاری حین تشکیل میوه و پس از گرده افشانی (اواخر فروردین ماه) باعث افزایش تعداد دانه در درخت میشود.
• آبیاری در زمان پر شدن مغز (عموما تیر ماه) باعث کاهش درصد پوکی میشود.
• آبیاری در زمان رسیدگی (اوایل شهریور ماه) باعث کاهش درصد نیم مغزی می شود.

اما برخی از باغداران از آبیاری باغ های خود در زمان گل ترس دارند و اظهار می کنند که آبیاری در این زمان باعث ریزش گلها میشود. برای رفع مشکل در خاک های سنگین با نفوذپذیری کم (رسی) در زمان گل دهی باید از آبیاری سنگین خودداری کرد (شکل ۱).

برنامه ریزی آبیاری باغات پسته در فصل بهار

بر اساس تحقیقات انجام شده آبیاری سنگین در اردیبهشت ماه باعث تشدید بروز عارضه لکه پوست استخوانی می شود. آبیاری سنگین باعث رقیق تر شدن شیره گیاهی، ایجاد کمبود کلسیم و در نهایت بروز این عارضه می شود. بنابراین از انجام آبیاری سنگین در باغ پسته در اردیبهشت ماه باید خودداری شود. جلوگیری از تنش خشکی در اواخر فصل بهار مخصوصا در خرداد ماه با انجام آبیاری کافی، بیشترین اثر را در کاهش تشکیل پسته های زودخندان و نهایتا کاهش آلودگی مغز پسته به زهرابه آفلاتوکسین دارد. در عین حال چون اواخر خرداد، زمان سخت شدن پوست استخوانی است، آبیاری بیش از حد باعث ضخیم تر شدن پوست استخوانی میشود و ممکن است درصد خندانی را در انتهای فصل کاهش دهد. بنابراین باغدار باید برای کاهش آلودگی پسته خود به زهرابه آفلاتوکسین، کاهش جزئی در خندانی محصول خود را بپذیرد.

برنامه ریزی آبیاری باغات پسته در فصل تابستان

با توجه به اینکه در ماه های تیر و مرداد هوا گرم تر است و نیاز آبی درخت افزایش پیدا می کند، در صورت امکان، دوره های آبیاری کوتاه تر برحسب نوع خاک توصیه میشود. در تابستان رشد درخت پسته یکنواخت تر از بهار است. از این رو متناسب با آن بهتر است دوره های آبیاری هم منظم باشد. در اغلب ارقام تجاری، مهم ترین آب برای خندان شدن و رسیدگی کامل میوه، آبیاری شهریور ماه با آخرین آبیاری قبل از برداشت محصول است. البته چون رطوبت بالا در باغ در زمان رسیدگی محصول ، احتمال آلودگی پسته های زودخندان و ترک خورده را به قارچهای مولد آفلاتوکسین افزایش میدهد، برحسب زودرسی یا دیررسی رقم مدنظر سعی میشود آبیاری آخر حداکثر تا ۱۰ روز قبل از برداشت محصول انجام شود تا هم احتمال آلودگی کمتر شود و هم مشکلی در عملیات برداشت ایجاد نشود.

یکی از مهم ترین مشکلات فیزیولوژیکی پسته ، ناخندانی میوه در زمان برداشت است. تحقیقات مختلف نشان میدهد که آبیاری کافی باغ های پسته در مرداد ماه چه به صورت غرقابی و جوی و پشته و چه به صورت قطره ای تأثیر درخور توجهی بر افزایش خندانی میوه پسته دارد. شکاف پوست استخوانی (آندوکارپ) پسته بیشتر به دلیل فشار فیزیکی مغز است. بنابراین وجود آب کافی برای ادامه رشد مغز در مرداد ماه ضروری است و مغز پسته قادر است با فشار فیزیکی، پوسته استخوانی را در راستای پشتی و شکمی میوه بشکافد و باعث خندانی میوه پسته شود. شایان ذکر است درصد ناخندانی میوه پسته بسته به نوع رقم، مکان و شرایط آب و هوایی و مدیریت آبیاری و کوددهی باغ از ۱۰ تا ۴۰ درصد متغیر است. حتی درصد خندانی و ناخندانی پسته در سال های پرمحصول و کم محصول نیز متفاوت است. بنابراین تنظیم باردهی درختان و کاهش تناوب باردهی می تواند در کاهش درصد ناخندانی پسته مؤثر باشد.

برنامه ریزی آبیاری باغات پسته در فصل پاییز

فصل پاییز مناسب ترین زمان برای بررسی وضعیت آبیاری در طول فصل رشد در ارتباط با تغییرات شوری خاک است. معمولا در طول فصل رشد، به خصوص در ماههای تیر و مرداد که تبخیر و تعرق زیاد است و همچنین در زمان برداشت محصول که آبیاری با تأخیر یا کمتر از حد مورد نیاز (کم آبیاری) انجام می شود، نمک در منطقه ریشه تجمع می کند. در مناطق با آب و خاک شور، افزایش شوری در ناحیه ریشه درختان ممکن است باعث رشد ناکافی شاخه ها، آفتاب سوختگی و چروکیدگی مغز شود. سوختگی نوک و حاشیه برگها نیز از علائم افزایش جذب و تجمع شوری در بافت های گیاهی است. درختان پسته اگرچه تحت شرایط شوری بالا و خاکهای اشباع زنده می مانند، ترکیب این شرایط قطعا باعث کاهش تبخیر و تعرق و رشد درختان می شود. بنابراین نمونه برداری در فصل پاییز و قبل از شروع بارندگی ها، برای ما مشخص می کند که آیا آبیاری اضافی برای کنترل نمکهای تجمع یافته در فصل زمستان ضروری است یا خیر.

از طرفی در این زمان زمین سرد است و درختان در خواب هستند؛ بنابراین آبیاری اضافی برای آب شویی حتی در صورت ماندابی شدن خاک ، مشکلی را برای درختان ایجاد نمی کند و از طرفی مشکلات مربوط به بیماری هایی نظیر گموز را نیز نخواهیم داشت. بنابراین در صورتی که بر اساس نمونه برداری های انجام شده از خاک، مشکلات شوری داشته باشیم، آبیاری در این فصل فقط برای آب شویی نمکهای تجمع یافته در طول فصل انجام میشود. از طرفی از آنجایی که در این فصل عملیات کوددهی (کودهای حیوانی و شیمیایی) نیز در چالکود (شکل ۲ و ۳) انجام میشود ، برای ایجاد شرایط مناسب جذب کود توسط گیاه در شروع فصل، انجام حداقل یک نوبت آبیاری پس از پر کردن چالکودها مفید است.

آبشویی باغ پسته در فصل زمستان

در مناطق با آب و خاک شور ، افزایش املاح نمک در محدوده ریشه درختان و عدم آبشویی آن باعث کاهش رشد رویشی ، کاهش گل دهی و میوه دهی و حتی خشک شدن درختان در ابتدای فصل رشد بعدی میشود و در برخی مواقع تأثیرات این شوریها باعث خشک شدن ۳۰ الی ۴۰ درصد درختان باغ میشود. درخت پسته تحت شرایط شوری بالا و خاکهای اشباع زنده می ماند ؛ اما ترکیب این شرایط قطعا باعث کاهش تبخیر و تعرق و کم شدن رشد درختان می شود. در مناطقی که مستعد این شرایط هستند، آب شویی در دوره خواب گیاه (زمستان) قابل توصیه است. زمان خواب کامل درختان پسته از زمان برگریزی کامل درختان شروع میشود و تا حدود ۲۰ روز قبل از متورم شدن جوانه ها ادامه می یابد. در فصل خواب به دلیل متوقف شدن رشد ریشه ها میزان تنفس ریشه کاهش پیدا می کند و بیشترین مقاومت را به شرایط غرقابی و کمبود اکسیژن در خاک پیدا می کند. بنابراین بدون هیچ گونه آسیبی به درخت می توان آب شویی زمستانه را انجام داد. چون معمولا در این فصل ، عملیات کوددهی (کودهای حیوانی و شیمیایی) هم در چالکود انجام می گیرد، برای ایجاد شرایط مناسب در جذب کود توسط گیاه در شروع فصل ، حداقل یک نوبت آبیاری پس از پر کردن چالکودها مفید خواهد بود. انجام آب شویی بلافاصله بعد از بارندگی های سنگین زمستانه میزان آب مورد نیاز برای آب شویی را کاهش میدهد و امکان استفاده از آبهای شور برای آبشویی فراهم می شود. برای آبشویی باغاتی که دارای آب و خاک شیرین هستند، اندازه گیری شوری (EC) خاک در اعماق مختلف ضروری است و فقط در صورت افزایش میزان غلظت نمکها از حد بحرانی باید آبشویی انجام شود.

نیاز آبی و دور آبیاری درختان پسته

نیاز آبی گیاه پسته بسته به سن آن از نهال تا درخت بارور بین ۳۵۰۰ تا ۹۰۰۰ متر مکعب در هکتار در سال متغیر است. میزان آب مورد نیاز سالانه درختان پسته بارور به شرح زیر است:

• در آبیاری سطحی و غرقابی ۹۰۰۰ مترمکعب در هکتار (شکل ۴) است.
• در آبیاری بابلر ۶۵۰۰ مترمکعب در هکتار است.
• در آبیاری قطره ای ۵۰۰۰ مترمکعب در هکتار است (شکل ۵).

در آبیاری سطحی ، گیاه پسته در سالهایی که به صورت نهال است سال های اول و دوم کشت) باید با دور ۷ روز آبیاری شود. از سال سوم تا حدود ۱۰ سالگی (شروع محصول دهی اقتصادی) دور آبیاری ۱۴ تا ۲۰ روز یک بار بسته به نوع خاک اعمال شود. در درختان بارور در ماههای تیر و مرداد دور آبیاری ۲۵ تا ۳۵ روز بسته به نوع خاک (اگر بافت خاک شنی و به اصطلاح سبک است هر ۲۵ روز، و اگر بافت خاک متوسط است هر ۳۰ روز و اگر بافت خاک رسی و به اصطلاح سنگین است هر ۳۵ روز) توصیه میشود. در بقیه ماهها در طول فصل رشد دور آبیاری ۳۰ تا ۴۰ روز قابل توصیه است.

بهینه سازی مصرف آب در باغ های پسته در روش آبیاری سطحی

در بعضی از باغات بارده با یک جوی باریک و عمیق درختان آبیاری می شوند. این جویها برای درختان بزرگ مناسب نیستند. در بعضی باغ ها نیز از جویهای عریض و عمیق بین ردیف های درختان برای آبیاری استفاده میشود که حجم قابل توجهی از آب از طریق نفوذ عمقی از دسترس گیاه خارج میشود و به هدر می رود (شکل ۶). با بزرگ شدن حجم درخت جویها را نیز باید پهن تر کرد تا سایه انداز درخت را آب بگیرد. به جای یک جوی گود از یک کرت پهن برای آبیاری استفاده کنید. با این روش ریشه های مویین درخت که در سایه انداز درخت واقع شده اند، از رطوبت حاصل از آبیاری برخوردار میشوند (شکل ۷).

• حداکثر طول نوار یا ردیف درختان در آبیاری سطحی برای خاکهای با بافت سنگین ۱۰۰ متر توصیه میشود.
• حداکثر طول نوار یا ردیف درختان در آبیاری سطحی برای خاکهای با بافت متوسط ۵۰ متر توصیه می شود.
• حداکثر طول نوار یا ردیف درختان در آبیاری سطحی برای خاکهای با بافت سبک ۳۰ متر توصیه میشود.

در صورتی که کاشت پسته در اراضی بسیار شور یا شور و قلیا باشد، کاشت نهال در کف جویها و نه در محل داغ آب انجام شود و به جای جوی و پشته، نواری به عرض حداقل یک متر و عمق مناسب (در حدود ۱۵ تا ۲۰ سانتی متر) ایجاد شود و نهال کاملا در وسط این نوار کشت شود (شکل ۸). در مورد درختان بالغ نیز در صورتی که آب و خاک شور باشد، باید از ایجاد پشته در کنار تنه درخت خودداری کرد.

در بعضی زمین های زراعی ریشه درخت پسته تا عمق زیادی در خاک نفوذ می کند. برای صرفه جویی در مصرف آب و مقابله با بحران کم آبی توصیه میشود باغداران در زمستان دو تا سه مرتبه باغ خود را با یخ آب زمستانه آبیاری کنند (شکل ۹). این کار علاوه بر از بین بردن آفات و انگل های موجود در خاک باعث ذخیره آب برای استفاده گیاه در تابستان میشود. برای انجام عملیات یخ آب زمستانه بهتر است در پاییز و پس از ریختن برگها ، ابتدا یک شخم سطحی انجام شود تا آب به خوبی در زمین نفوذ کند. بهترین دما برای انجام عملیات یخ آب زمستانه دمای ۷- درجه سانتی گراد است و باید به این نکته توجه کرد که دماهای زیر ۱۰- درجه سانتی گراد، برای این کار مناسب نیست و می تواند باعث ایجاد خسارت یخ زدگی در تنه و طوقه درخت پسته شود. درختان پسته در فصل خواب هیچ گونه رشدی ندارند و جذب آب در حداقل است. بنابراین انجام آبیاری باغات پسته در فصل خواب برای استفاده درختان کاری بیهوده است.

در اغلب ارقام پسته تجاری ، مهم ترین آبیاری باغات پسته برای خندان شدن و رسیدگی کامل میوه ، آبیاری شهریور ماه با آخرین آبیاری قبل از برداشت محصول است. آبیاری آخر باید حداکثر تا ۱۰ روز قبل از برداشت محصول انجام شود تا هم احتمال آلودگی کمتر شود و هم مشکلی در عملیات برداشت ایجاد نشود.

در خاک هایی با بافت ریز نباید خاک زیاد خشک شود ؛ زیرا سله بستن خاک ممکن است باعث پاره شدن ریشه های مویین نهال پسته شود و از طرفی رطوبت بیش از اندازه نیز باعث پوسیدگی طوقه درخت پسته میشود.

باغداران در زمستان دو تا سه مرتبه باغ خود را با یخ آب زمستانه آبیاری کنند. این کار علاوه بر از بین بردن آفات و انگل های موجود در خاک باعث ذخیره آب برای استفاده گیاه در تابستان می شود.

در خاک های سنگین با نفوذپذیری کم (رسی) در زمان گلدهی باید از آبیاری سنگین خودداری کرد.

جلوگیری از تنش خشکی در اواخر فصل بهار به خصوص در خرداد ماه با انجام آبیاری کافی، بیشترین اثر را در کاهش تشکیل پسته های زودخندان و نهایتا کاهش آلودگی مغز پسته به زهرابه آفلاتوکسین دارد.

آبیاری کافی باغ های پسته در مرداد ماه چه به صورت غرقابی و جوی و پشته و چه به صورت قطره ای تأثیر درخور توجهی بر افزایش خندانی میوه پسته دارد.

معمولا برداشت در اولین ماه پاییز یعنی مهر ماه به پایان می رسد. با توجه به اینکه در این ماه درختان هنوز بیدارند و تبخیر و تعرق انجام می شود، انجام یک نوبت آبیاری پس از برداشت به منظور حفظ جوانه های سال بعد مفید است.

درختان پسته در فصل خواب هیچ گونه رشدی ندارند و جذب آب در حداقل است. بنابراین انجام آبیاری در فصل خواب برای استفاده درختان کاری بیهوده است.