۷ سال پیش

برداشت , انبارداری و عرضه نارنگی

مقدمه

ایران یکی از کشورهای مهم در تولید برخی محصولات باغی چون مرکبات است. نارنگی یکی از مهمترین محصولات باغی است که در استانهای شمالی و جنوبی کشور تولید میشود. نارنگیها گروه (گونه) متنوعی شامل ساتسوما، کلمانتین و تانجرینها با مشخصه پوست نازکی و سهولت در پوستگیری هستند که به دلیل راحتی در جدا نمودن قاچهای میوه، مقبولیت بیشتری نزد مصرف کنندگان نسبت به سایر مرکبات دارند.گاهی از نام تانجرین هم برای این گروه استفاده میشود اما در تجارت به انواع با پوست نارنجی متمایل به قرمز اطلاق میشود. با اینکه با استقبال عمومی مواجه هستند ولی عمر انباری آنها به طور متوسط 2 تا 4 هفته گزارش شده است که کمتر از نصف عمر سایر مرکبات است. میزان منافذ و نفوذپذیری پوست پایین است بنابراین فعالیت الکل دهیدروژناز که منجر به بدطعمی میوه طی انبارداری میشود در آن بالا است. همچنین در شرایط تنفس غیر هوازی تولید اتیلن میکنند که در سایر مرکبات کمتر مشاهده میشود.

از نظر ارزش غذایی نارنگیها بین 13-54 میلیگرم در 100 گرم بخش خوراکی آسکوربیک اسید (ویتامین ث)، 25 – 46 میلیگرم در 100 گرم کلسیم،132 میلیگرم پتاسیم و 1.7 گرم فیبر دارند. درصد عصاره میوه متفاوت و بین 35 درصد در نارنگی پیج، 42 درصد در انشو تا بیش از 50 درصد در نارنگی یاشار مشاهده میشود. دارای نمک و چربی نیستند. میزان کالری آن پایین ( 37 کیلوکالری) است که مانع چاقی میشود. در منابع بیش از 38 تا 42 ترکیب از گروه روغنهای فرار در میوه نارنگیها گزارش شده است. نارنگیها غنی از ویتامین های مختلف و فسفر هستند که به صورت تازه و یا در قالب آبمیوه، مربا و غیره مصرف می شوند. نارنگی یکی از منابع اصلی تهیه روغن پوست است. وجود چنین فرآورده های جانبی در نارنگی به اهمیت اقتصادی آن می افزاید.

منشا نارنگیها کشور چین، جنوب آسیا و فیلیپین است. نارنگی در نواحی گرمسیری و نیمه گرمسیری رشد میکند. برزیل، چین، مصر، ژاپن، هند، ایران، ایتالیا، مکزیک، اسپانیا، تایلند، ترکیه و امریکا تولیدکنندگان اصلی نارنگی هستند. استانهای تولید کننده در ایران شامل گلستان، مازندران و تا حدودی گیلان در شمال و استانهای فارس، کرمان، هرمزگان و خوزستان در جنوب ایران است.

برای این گروه از مرکبات، نامهای ماندارین و تانجرین استفاده میشود. اصطلاح تانجرین اولین بار در قرن نوزده و برای توصیف ماندارینهایی که دارای رنگ پوست نارنجی متمایل به قرمز بود استفاده شد. هر دو گروه نارنگی بسیار متنوع بوده و زیرگونه های مختلفی دارند. گونه هایی چون نارنگیهای ساتسوما یا انشو ، مدیترانه ای ، کینگ و معمولی در دنیا شناخته شده هستند. در این میان نارنگی معمولی و هیبریدهای آن اهمیت اقتصادی بیشتری دارند. در ایران نارنگیهای دنسی، انواع انشو، کینو، پیج، پونکن (یونسی)، تانگور، مینولا تانجلو، اورلاندو تانجلو تولید میشوند.

مدیریت پس از برداشت نارنگیها شامل عملیاتی با هدف افزایش عمر قفسه ای، تازگی و ظاهر مطلوب میوه بعد از جدا شدن از درخت است. در مراحل پس از برداشت شامل برداشت، بسته بندی، انبار، درجه بندی و انتقال نزدیک به 20-25 درصد ضایعات وجود دارد. مدیریت علمی این مراحل منجر به کاهش ضایعات میشود. همانند عوامل پس از برداشت، عوامل قبل از برداشت چون ابزار برداشت و بلوغ میوه، نوع رقم از نظر ریخت ظاهری و ترکیبات داخلی، تغذیه، شرایط محیطی، وضعیت درخت، آسیبهای قبل از برداشت و غیره در ماندگاری و کاهش ضایعات میوه موثر است. در این نشریه تلاش میشود تا مبانی مدیریت این عوامل مورد بررسی قرار گیرد

مدیریت برداشت

بلوغ میوه نارنگی (بلوغ برداشت و بلوغ فیزیولوژی)

زمان رسیدن و بلوغ واقعی میوه برای تولیدکنندگان جهت تعیین زمان برداشت میوه مهم است. معمولا میوه زمانی مناسب برداشت است که مطلوب نظر مصرف کننده باشد. این حالت به بلوغ برداشت اشاره میکند که بستگی به فاصله از بازار، ظاهر میوه (رنگ، اندازه و شکل)، بافت، سفتی، عطر و بو و مزه (شیرینی، ترشی و تلخی) دارد.

بلوغ فیزیولوژی به مراحل نهایی فرایندهای بیولوژی میوه و یا کل درخت اشاره دارد. بنابراین بلوغ فیزیولوژی متفاوت از بلوغ برداشت است. عمده شاخص بلوغ برداشت در نارنگیها رنگ پوست است که باید 25 درصد سطح میوه به رنگ نارنجی زرد درآید. کیفیت میوه برای برداشت بستگی به مواد جامد محلول (در نارنگی 8 درصد و بالاتر) و اسیدیته میوه دارد .

برداشت نارنگی ها

معمولا نارنگیها با دست و توسط نردبان برداشت میشوند. کیفیت میوه بستگی زیادی به میزان آسیب و زخم حین برداشت دارد و در این مرحله نیاز به دقت زیادی است. توصیه میشود در صبح زود و هوای با رطوبت بالا که پوست ترد و در آماس است و احتمال ترکیدگی غدد روی پوست وجود دارد برداشت انجام نشود. از طرفی نارنگیها به عارضه پلاگینگ حساس هستند. بدین معنی که در زمان برداشت بخشی از پوست میوه همراه دم میوه روی درخت باقی میماند بنابراین برداشت با قیچی نوک گرد مانع این آسیب میشود. برداشت قبل از بلوغ و یا بیش از حد رسیده نیز سبب پفکی شدن، ایجاد فاصله بین پوست و گوشت و در نتیجه ترک خوردگی پوست با کمترین فشار میشود. بطورکلی نارنگیها باید با دقت بیشتری نسبت به سایر مرکبات تا رسیدن به مصرف کننده حمل شوند.

به طور خلاصه زمان برداشت برخی از نارنگیها در شمال و جنوب ایران به صورت زیر است:

استفاده از روش مناسب برداشت تاثیر زیادی در جلوگیری از ضایعات پس از برداشت دارد. دم میوه به نحوی قیچی شود که قسمت باقیمانده روی میوه همسطح میوه باشد. در صورت باقیماندن بخشی از دم میوه، سبب ایجاد زخم در پوست میوه های مجاور در داخل جعبه میشود که این زخمها منافذی برای ورود قارچهای عامل پوسیدگی هستند . رعایت برخی نکات کلیدی در زمان برداشت، متضمن کاهش ضایعات خواهد بود. در این راستا میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

وجود کارگران ماهر، برداشت مناسب میوه از درخت را تضمین میکند.
در نواحی مرطوب که پوسیدگی پنیسیلیومی رایج است سعی شود نارنگی به ویژه انشو که ممکن است بخشی از پوست میوه همراه با دم روی ساقه باقی بماند با قیچی برداشت شود.
در موقع برداشت میوه ها به منظور جلوگیری از ایجاد زخم در سطح پوست، کارگران باید دارای ناخنهای کوتاه بوده و از دستکش استفاده نمایند.
از مخلوط کردن میوه هایی که قبل از برداشت روی خاک افتاده اند با میوه های تازه چیده شده خودداری شود. این میوه ها باید به طور جداگانه جمع آوری و مصرف شود و از ورود آنها به انبار جلوگیری شود.
بهتر است میوه های مرکبات بلافاصله پس از برداشت به فضای سرپوشیده، انبار و یا سردخانه حمل شود و از قرار دادن محصول برداشتی در محوطه باغ به دلیل تابش مستقیم آفتاب، نوسانات آب و هوایی و احتمال بارندگی خودداری شود.

عملیات پس از برداشت

کیورینگ (تیمار دمایی سرد یا گرم) و شستشو

یکی از عملیاتهای کیورینگ (علاوه بر ترمیم زخمها بوسیله تیمار دمایی) کاهش دمای باغی میوه است که به پایداری مراحل متابولیکی آن کمک میکند. ممکن است میوه ها در محوطه انبارها برای 24 ساعت قرارداده و سپس اقدام به شستشو نمود. با شستشو رنگ اصلی و براقیت میوه آشکار میشود. در این مرحله جهت ظاهر خوب میوه، کاهش آب از دست دهی و کاهش پوسیدگی قارچی ممکن است از واکس به تنهایی و یا همراه با یک قارچکش کم خطر نیز استفاده شود.

سبززدایی

سبززدایی جهت شکستن رنگ سبز پوست میوه بدون اینکه روی کیفیت درونی میوه تاثیر بگذارد به ویژه در نارنگیهای زودرس استفاده میشود. این عملیات برای میوه انواع مرکباتی که بخش خوراکی (گوشت) آنها رسیده است اما هنوز پوست سبز است (در نارنگی انشو متداول است) ضرورت دارد. تحت شرایط تنش ملایم مثل شبهای سرد، مرکبات بطور طبیعی سبززدایی میشوند. بنابراین چنانچه ذائقه مصرف کننده با رنگ سبز میوه منطبق باشد نیازی به سبززدایی میوه و هزینه اضافی نیست. از طرفی باید دقت نمود که میوه ها قبل از اینکه نسبت قند به اسید آنها به 7 رسیده باشد با هدف سبززدایی برداشت نشوند (در سالهای اخیر مشاهده شد که نارنگی انشو زودتر از زمان مناسب برداشت و با سبززدایی با کیفیت بسیار پایین وارد بازار شد).

روشیکه معمولا برای تیمار اتیلن بکار میرود شامل جابجایی دایمی هوا در فضای سبززدایی با غلظت پایین اتیلن است. غلظت اتیلن معمولا حدود 5 پی پی ام است و بندرت متجاوز از 10 پی پی ام میشود. جریان هوای کافی و وسایل تهویه، توزیع اتیلن را یکنواخت کرده و دی اکسید کربن اضافی را خارج میکند.

مدت زمان سبززدایی نیز اثر مستقیم روی پوسیدگی دارد. تیمار طولانیتر به همان میزان تعداد بالاتر میوه های پوسیده را ایجاد میکند. در نارنگیها سبززدایی در دمای 26-28 درجه و رطوبت 90-95 درصد به مدت 48 ساعت پیشنهاد شده است.باید توجه نمود که در نارنگیها، چنانچه زمان سبززدایی بیش از 36 ساعت شود به پوسیدگی آنتراکنوز حساستر میشوند.جدا شدن تکمه، ایجاد منفذی نموده که راه را برای نفوذ عوامل پوسیدگی قارچی (کپکهای سبز و آبی) به درون میوه هموار میکند . نارنگیهای سبززدایی شده باید وارد بازار شوند و قابلیت نگهداری در انبار را ندارند.

درجه بندی و بسته بندی

عملیات درجه بندی پس از برداشت نارنگیها کمتر توسط تولیدکننده (باغدار) انجام میشود. غالبا میوه ها به صورت دستی و بر اساس خصوصیات فیزیکی چون وزن، اندازه، رنگ، شکل و درجه آسیب درجه بندی میشوند. در این سطح ممکن است از یک صفحه مشبک دستی به نام فروت سایزر و با قطرهای متفاوت استفاده شود که میوه های هم اندازه را در یک ظرف قرار میدهد. در واحدهای بسته بندی که حجم بالای میوه وارد میشود ماشینهای بسته بندی نیمه خودکار وجود دارد. معمولا در این ماشینها عملیات سورتینگ، شستشو، واکس و درجه بندی بر اساس اندازه انجام می شود. در ایران سه شاخص شکل، رنگ و اندازه میوه در درجه بندی اهمیت دارند. بیشتر تولیدکنندگان میوه را به صورت سردرختی میفروشند و نقشی در درجه بندی و عرضه به بازار ندارند. خریدارهای عمده ممکن است میوه را به صورت فله ای و بدون درجه بندی وارد بازار نمایند و یا اینکه حداکثر در جعبه های کوچک با یک یا دو لایه میوه عرضه نمایند.

درجه بندی نارنگیها دارای فوایدی چون یکنواختی در شکل عرضه توسط همه تولیدکنندگان، قیمت مناسبتر، دارای برچسب اطلاعات میوه، حق انتخاب و مقایسه برای مصرف کننده، تضمین کیفیت میوه و کاهش ضایعات، امکان خرید و فروش بدون بررسی و به صورت الکترونیکی است.

در فرایند بسته بندی مواد مورد استفاده در جنس بسته ها مهم هستند. آنها باید ویژگیهای کمی و کیفی میوه را حفظ نمایند و طی انتقال و انبار مانع پلاسیدگی میوه شوند. برچسب بسته ها معمولا حاوی اطلاعاتی چون کیفیت، رقم، تاریخ بسته بندی، وزن، قیمت و … است. مواد متشکله بسته ها باید ضمن ارزان، تمیز و جذاب بودن، قابل بازیافت و از مواد سازگار با محیط زیست باشد. همچنین با داشتن منافذ مناسب جهت جریان هوا و تهویه، شرایط خوبی را برای میوه در صورت قرار دادن در انبار فراهم نماید. بهتر است جهت جلوگیری از خراش میوه های درجه یک آنها را بسته بندی نموده و حین حمل و نقل، فواصل بین آنها با کاغذ، سینی های کاغذی یا پلی اتیلنی و … پر شوند. معمولا درب بسته ها با نوار چسبهایی به عرض 3- 4 سانتیمتر بسته میشوند. بسته های مورد استفاده، جهت جلوگیری از زخمی شدن پوست میوه نباید دارای لبه های تیز باشند. جریان هوای شدید در اطراف میوه سبب چروکیدگی پوست و کاهش وزن میوه می شود. از تکنیک بسته بندی شرینک رﭖ هم جهت بسته بندی تک میوه نارنگی استفاده میشود. در این روش فیلم پلی اتیلنی با دما به دور میوه پیچیده میشود طوری که کاملا به پوست چسبیده و فاقد هوا بین آنها است. این روش تا سه هفته عمر قفسه ای نارنگیها را افزایش میدهد.

انبار نارنگی

تولید نارنگی به صورت فصلی و کوتاه مدت است ولی تقاضا برای خرید آن طی دوره طولانیتری است. به همین دلیل برای طولانی نمودن دوره مصرف میوه نیاز به انبار است تا تولیدکننده نیز مطمئن از عرضه تدریجی و ثبات قیمت محصول خود باشد. در ایران نارنگی هم در سردخانه و هم در انبارهای معمولی نگهداری میشود. بطورکلی رعایت نکات زیر در انبار سبب حفظ کیفیت میوه میشود:

انبار باید در یک مکان با زهکشی مناسب احداث شود.
انبار باید به محل تولید نزدیک و به آسانی قابل دسترس باشد.
انبار از رطوبت زیاد، گرمای بالا، تابش مستقیم و آفات محافظت شود. توصیه میشود مجهز به رطوبت سنج و دماسنج باشد .
اسکلت انبار و کف آن باید حداقل 30- 50 سانتیمتر بالاتر از سطح زمین ایجاد شود تا از تشکیل هوای دم کرده در درون آن جلوگیری شود.
قبل از ورود میوه ها به انبار به خوبی با بخاردهی یا توسط مواد گندزدا تمیز شود.
دقت شود فاقد هر گونه ترک و منافذی جهت جلوگیری از ورود حشرات باشد.
میوه های نارنگی قبل از انبار تمیز و خشک شوند.
میوه های آلوده برای جلوگیری از سرایت آلودگی به میوه های سالم جدا و از انبار خارج شوند.
میوه های نارنگی به تفکیک ورود به انبار (میوه های اولیه نزدیک به خروجی) چیده شوند و جعبه های قدیم با جدید مخلوط نشوند.
انبار از تهویه و گردش هوای مناسب با هدف جلوگیری از تجمع گازهای دی اکسیدکربن و اتیلن برخوردار باشد.
انبار به طور منظم بازدید و وضعیت آلودگی، کیفیت طعم و مزه میوه ها بررسی شود.

نقل و انتقال

در بازارهای محلی بیشتر از وانتهای پیکان و یا نیسان جهت جابجایی میوه ها استفاده میشود. از کامیون و مینی کامیونها برای انتقال به مسافتهای دورتر استفاده میشود. چون نارنگیها اغلب در جنوب و شمال ایران تولید میشوند بنابراین نیاز است با این وسایل نقلیه به مناطق مرکزی و شرق و غرب کشور ارسال شوند. در کشور ما کمتر از قطار و هواپیما استفاده میشود. مسافتهای جابجایی در داخل کشور به بیش از 1000 کیلومتر هم میرسد. ممکن است نارنگیها به صورت فله ای، داخل جعبه و یا بسته بندی شده به این مناطق ارسال شوند. به هر صورت در این زمینه نیاز به رعایت مواردی به شرح ذیل است:

روش حمل و نقلی که استفاده میشود نسبت به سایر روشها ارزان و در زمان برداشت به آسانی در دسترس باشد.
طی جابجایی و انتقال، نارنگیها از آسیب و شرایط بد هوا محافظت شوند.
کارگران در بارگذاری و تخلیه میوه ها احتیاط لازم را داشته باشند. جعبه ها را طوری قرار دهند که در هم کلاف شده و در جاده کمتر تکان بخورند.
بهتر است از جعبه هایی که لبه های آن در هم قفل میشوند استفاده و حتی المقدور از پر کردن بیش از اندازه آنها خودداری شود تا مانع از فشردگی محصول در جعبه زیرین شود.
به جای استفاده از پوشش تیره رنگ برای حفاظت جعبه ها در روی وسیله نقلیه، بهتر است از پوشش سفید رنگ که با انعکاس نور فضا را خنک نگه میدارد استفاده شود.
میوه ها قبل از رسیدن به فروشگاه شستشو و تمیز شوند و نباید از هیچ تیمار شیمیایی برای رسیدن میوه ها آنطور که در موز و کیوی مطرح است استفاده شود.

ضایعات و عوامل موثر در آن

مهمترین عوامل ایجاد ضایعات شامل آسیبهای مکانیکی قبل و بعد از برداشت، شوکهای ناشی از دما، آفات و بیماریها و علل فیزیکوشیمیایی است . این ضایعات در کلیه مراحل پس از برداشت با شروع برداشت تا زمانیکه میوه به دست مصرف کننده برسد رخ میدهد. طی برداشت آسیبهای فیزیکی چون ساییدگی و زخمی شدن میوه ها شایع است. بین 5-10 درصد ضایعات در این مرحله به دلیل برداشت میوه نابالغ و نامناسب در روزهای گرم است. در منابع به میزان 10 درصد ضایعات میوه در انبارها اشاره شده است. معمولا میزان ضایعات طی درجه بندی و بسته بندی به ترتیب بین 5- 8 و 5 درصد به دلیل فقدان رعایت استانداردهای کیفی، تکانهای شدید، وجود مواد نامناسب در ساخت بسته و پر کردن زیاد از حد بسته ها است. به دلیل جاده های نامناسب، وسایل نقلیه نامناسب، فقدان مراکز جمع آوری، تجمع گرما و تهویه ضعیف کانتینرها طی حمل و نقل و بازاررسانی به طور متوسط تا 5 درصد ضایعات مشاهده میشود.

کپک سبز

کپک سبز از بیماریهای پس از برداشت است که توسط قارچ Penicillium digitatum و از طریق منافذ و زخمها در انواع مختلف مرکبات ایجاد میشود. زخمهایی به اندازه چند غده روغنی پوست، برای ایجاد این آلودگی کفایت میکند. قارچها در خاک باقیمانده و در دمای مناسب پاییز و یا زمستان جوانه زده و تولید اسپور میکنند. این اسپورها با باد به راحتی منتقل شده و اتاقهای انبار، بسته بندی و سایر تجهیزات را آلوده میکند. محل آلودگی در ابتدا به صورت یک لکه آبکی نرم است. بلافاصله میسلیومهای سفید رنگ به سرعت در سطح لکه شروع به رشد نموده و وقتی به قطر حدود 2.5 سانتیمتری رسید در مرکز آن اسپورهای سبز زیتونی رنگ تولید میشود . جهت کنترل این عارضه باید میوه ها با دقت برداشت و حمل شوند. کلیه تجهیزات به طور روزانه توسط کلرین ضدعفونی شود. میوه ها توسط قارچکش تیابندازول خیسانده شده و در اتاق بسته بندی توسط محلول سدیم ارتوفنیل فنات یا تیابندازول یا ایمازالیل همراه با واکس شستشو داده شوند. در نهایت اینکه بلافاصله میوه ها را سرد نموده و بسته های میوه را در دمای کمتر از 10 درجه سانتیگراد قرار داد.

کپک آبی

کپک آبی روی میوه ها بعد از برداشت و توسط قارچ P. italicum ایجاد میشود. این عارضه به دلیل اینکه در دماهای کمتر از 10 درجه سانتیگراد نیز به سرعت رشد و گسترش می یابد خطرناکتر از کپک سبز است. اما فراوانی آن کمتر است. اسپورها از طریق زخمهای روی پوست وارد میوه میشود و با مهیا بودن رطوبت و مواد غذایی شروع به جوانه زنی میکند. این قارچ نیز به دلیل قدرت تولید اسپور زیاد، توان مقاومت در برابر قارچکشها را دارد. علایم بیماری شبیه کپک سبز است با این تفاوت که وقتی قطر لکه ها به 2.5 – 5 سانتیمتر رسید میسلیومها در مرکز آن تشکیل شده و تولید اسپورهای آبی رنگ میکنند .روشهای کنترل آن همانند کپک سبز است.

پوسیدگی قهوه ای

خسارت ناشی از پوسیدگی میوه مرکبات (Brown rot) در مناطق مرکبات خیز شمال کشور با داشتن شرایط آب و هوایی معتدل و بارندگی زیاد به عنوان یکی از معضلات باغداری مرکبات است و همه ساله موجب خسارت اقتصادی فراوانی میشود. خسارت این بیماری در باغهای با خاک سنگین و با زهکش نامناسب یا بدون زهکش در طی دوره های طولانی بارندگی و شبنم در اواخر شهریور و اوایل پائیز و در مرحله قبل از برداشت یا در طول دوره برداشت محصول زیاد است و در زمان تغییر رنگ میوه این قارچ در سطح میوه روی درخت بخصوص میوه های نزدیک سطح زمین یا حتی گاهی روی میوه های بالای درخت که در ارتفاع 1 – 1.5 متر هستند آلودگی ایجاد میکند و موجب پوسیدگی میوه در باغ و انبار میشود . بعضی از سالها شدت آلودگی با بارندگیهای طولانی همراه با وزش بادهای شدید بیشتر میشود. جهت جلوگیری از خسارت عامل بیماری موارد زیر توصیه میگردد:

هرس تاج درختان از ارتفاع 45 سانتیمتر از سطح خاک در اسفند ماه به منظور جلوگیری از تماس مستقیم شاخه و میوه با خاک
ایجاد زهکش مناسب در باغ
توصیه سیستم آبیاری قطره ای و اجتناب از آبیاری کرتی در باغ
استفاده از قارچکش با ترکیبات مسی ترجیحاً (اکسی کلرورمس) قبل از شروع بارندگی در شهریور ماه در ارتفاع حداقل 1 – 1.5 متری از سطح خاک با پوشش کامل قارچکش در سطح برگ، سرشاخه و میوه ها بنحوی که پس از سمپاشی 48- 72 ساعت بارندگی نداشته باشیم.
هرس شاخه های نرک.
هرس شاخه ها با هدف نفوذ نور و جریان هوای بیشتر به داخل تاج درخت

از مهمترین علل آلودگی قارچی به موارد زیر میتوان اشاره کرد:

میوه های کپک زده و ریزش یافته بر روی زمین که از راه زخمهای پوستی آلوده شده اند.
هرس نکردن شاخه ها که باعث زخمی شدن میوه ها میشود.
افتادن و جراحت میوه ها.

پفی شدن

بر اساس شواهد بدست آمده، میوه های با رسیدگی زیاد، عدم تعادل نسبت ازت به فسفر و درختان قوی باعث ایجاد ضخامت در پوست و جدا شدن آن از گوشت میشوند . این پدیده در نارنگیهای پونکن و ساتسوما شایع است.در برخی ارقام چون نارنگی نوشین میتواند ژنتیکی باشد . برداشت در مرحله صحیح رسیدگی، تیمار التیام دهی قبل از انبار، تهویه مناسب انبار و اجتناب از انبارمانی طولانی مدت در رطوبت نسبی بالا آسیب پفکی شدن را کاهش میدهد.

پوست راهراه

در پوست نارنگی با محتوای آب بالا و یا بعد از بارانهای سنگین یا آبیاری قبل از چیدن به وسیله ساییدگی مکانیکی ایجاد میشود. عمل برس زدن در حین سورتینگ چنانچه با برسهای زبر انجام شود این مشکل را تشدید میکند. مشخص شده است که میوه های کاملا رنگ گرفته به این عارضه حساستر است. علایم به صورت ایجاد نوارهای قرمز- قهوه ای رنگ روی پوست میوه است . باید سعی نمود میوه ها 5- 7 روز بعد از باران برداشت شوند. واحدهای سورتینگ بایستی از برسهای نرم در مرحله شستشوی میوه استفاده نمایند.

سرمازدگی در انبار

در مرکبات آسیب سرمایی در دماهای پایین و نزدیک به نقطه یخزدگی رخ میدهد. نگهداری میوه ها در دمای کمتر از آستانه تحمل (زیر 3 سانتیگراد) به مدت 2- 3 هفته این ناهنجاری را توسعه میدهد. عواملی چون برداشت خیلی زود و یا خیلی دیر، رطوبت نسبی پایین این نارسایی را افزایش میدهد. آسیب سرمایی در ضلع شمالی انبار رایجتر است.

علایم آسیب سرمایی به صورت لکه پوستی ، فرورفتگی و آبسوخته شدن در سطح میوه رخ میدهد. این لکه های سطحی باعث کاهش بازارپسندی میوه میشوند . نگهداری مرحله ای به صورت 2- 3 هفته در 10 درجه، سپس 3 هفته در 5 درجه سانتیگراد در کنترل آسیب سرمایی موثر است. عمل واکس زدن، کاربرد قارچکش تیابندازول این پدیده را کاهش داده ولی حذف نمیکند.

گرانوله شدن میوه

نارنگی پیج بیش از سایر ارقام در معرض پدیده ای به نام گرانوله شدن قرار دارند. این پدیده فیزیولوژیکی هنگامیکه میوه پیج روی درخت، پس از رسیدن تا اواخر پاییز و یا در انبار به مدت طولانی باقی میماند ظاهر میشود. در مناطق گرم با رطوبت پایین، تبخیر آب از میوه در وقوع این ناهنجاری نقش دارد. همچنین میوه های بیش از حد رسیده یا میوه های درختان جوان، مستعد برای افزایش این عارضه هستند.

در حالت شدید، کیفیت درونی میوه کاملاً تغییر میکند و داخل میوه خشک و الیافی میشود. در میوه های گرانوله شده، میزان آبمیوه به علت تشکیل ژل در آبدانکها شدیدا کاهش می یابد . برداشت در زمان مناسب رسیدگی و حفظ رطوبت اطراف میوه طی انبارداری میتواند در کاهش گرانوله شدن موثر باشد.

لکه روغنی

در اثر تخریب سلولهای روغنی واقع در بافت فلاودو روغن داخل آنها خارج میشود. این روغن برای سلولهای سطح پوست سمی و مخرب بوده و باعث لکه مردگی در سلولهای سطحی میشود . تشکیل لکه های زرد، سبز یا قهوه ای به اشکال نامنظم که غده های روغنی پوست به علت فرورفتگی بافتهای بین آنها برآمده و برجسته هستند.

در دماهای زیر 10 درجه سانتیگراد میزان این اختلال کاهش می یابد. پوشش واکس، صدمه لکه روغنی را تا 35 % کاهش میدهد. برداشت میوه در بعدازظهر، برداشت صحیح میوه، حفظ و نگهداری محصول در سایه برای 1-2 روز قبل از حمل ونقل میزان آماس و آب پوست را کاهش داده که در نتیجه میوه حساسیت کمتری به این عارضه خواهد داشت.

فروپاشی دمگاه

یکی از رایجترین آسیبهای پوستی در مرکبات است که در اثر آب از دست دهی ایجاد میشود. میوه های آسیب دیده مستعد پوسیدگی دمگاه و سایر بیماریهای قارچی هستند. میوه های پوست ضخیم نسبت به پوست نازکها حساسترند. از مهمترین عوامل این عارضه، عدم تعادل در میزان ازت و پتاس، کاهش رطوبت میوه بعد از برداشت و قبل از واکس زنی، تهویه ناقص و در نتیجه تجمع بالای CO2 گزارش شده است. در این حالت با تخریب بافت پوست در ناحیه دمگاه، ایجاد نواحی قهوه ای فرو رفته با اشکال غیر منظم مینماید . وقوع این عارضه از فصلی به فصل دیگر متفاوت است اما در میوه کاملاً یا بیش از حد رسیده متدوالتر است.

با رعایت مسایلی چون برداشت و جابجایی دقیق و به دنبال آن حمل و نقل سریع میوه به اتاق بسته بندی، کاهش فاصله بین زمان برداشت تا واکس زنی، نگهداری میوه ها در رطوبت نسبی بالا و جلوگیری از برسزنی شدید در زمان بسته بندی میتوان صدمات آنرا کاهش داد.

تکنولوژی کاهش ضایعات

عملیات قبل از برداشت

تیمارهای قبل از برداشت چون تغذیه، کنترل آفات، شرایط محیطی چون باد و رطوبت و وضعیت درخت در عمر پس از برداشت نارنگی موثر است. تغذیه با پتاسیم عمر قفسه ای میوه را افزایش میدهد.

شستشو و تمیز نمودن

در این مرحله میوه های پوسیده و آفتزده نیز حذف میشوند. ممکن است میوه ها به صورت دستی در مخزن آب حاوی ماده ضدعفونی کننده هیپوکلریت اسید شستشو شوند. ممکن است به صورت مکانیکی بوسیله برس که با نازل روی میوه آب حاوی قارچکش ایمازالیل (یک در هزار) و یا تیوبندازول (یک در هزار) اسپری شده شستشو شوند. نقل و انتقال میوه در هر یک از این مراحل باید با دقت کافی باشد تا آسیب به پوست میوه به حداقل برسد.

سرد کردن اولیه میوه

سرد کردن اولیه میوه با هدف کاهش دمای میوه بعد از برداشت برای میوه ضروری است. این عملیات سبب تاخیر در رسیدن، کاهش ضایعات میکروبی و تغییرات فیزیولوژی منفی بویژه در میوه های برداشت شده در شرایط اقلیمی گرم میشود. اگر میوه در مرحله رشدی مناسب برداشت شود و دمای آن در حد 2-3 درجه سانتیگراد حفظ شود، میتوان تا 4 ماه آن را نگهداری نمود. ذخیره در دمای بالاتر سبب آب از دستدهی، تنزل طعم، افزایش پوسیدگی، نازکی، خشکی و چروکیدگی پوست میشود. در صورتیکه رطوبت نیز به کمتر از 90- 95 درصد برسد این عوارض افزایش می یابد. با جلوگیری از تماس مستقیم میوه با نور خورشید، برداشت در ساعات خنک روز، خنک کردن میوه به روش تبخیری (عبور هوای خشک از سطح مرطوب میوه) و قرار دادن در سردخانه میتوان دمای میوه را کاهش داد.

واکس زدن

پوشش واکس عملیات ویژه قبل از قرار دادن میوه در انبار و یا به ندرت در زمان بسته بندی مرکبات است که با سه هدف انجام میشود:

فراهم کردن درخشندگی مورد نیاز جهت ظاهر بازارپسند میوه
حفاظت از اتلاف آب بعنوان پوششی جایگزین واکس طبیعی میوه که در طی عملیات شستشو حذف میشود
بعنوان حامل قارچکش یا هر ترکیب زیستی یا تنظیم کننده های رشد گیاهی عمل میکند.

در حالتیکه همراه با عامل زیستی برای کنترل پاتوژنهای بیماریزا استفاده میشوند باید دقت نمود که با عامل زیستی سازگار باشد. واکس کارآمد، واکسی است که میزان کاهش وزن میوه در اثر آب از دستدهی بیش از 30 درصد نباشد. پوششهای واکس از مواد شیمیایی مختلفی ساخته شده که ممکن است غیر خوراکی باشند اما در عملیات خشک کردن بخشی از آن تبخیر میشوند. تنها واکسهای خوراکی (موم زنبور عسل، واکس کارنوبا، کاندلیلا و نیشکر) از این قاعده مستثنی بوده و روی میوه باقی میمانند.معمولاً این پوششها باید توسط مقامات ذیصلاح کشورهای مربوطه تایید شده و برای استفاده روی میوه ها گواهی شده باشند. برای میوه های صادراتی چنین پوششهایی باید استانداردهای کشورهای وارد کننده را دارا باشند. واکس نباید زیاد غلیظ باشد چون مانع تنفس میوه شده و میوه بدطعم و تلخ مزه میشود. بنابراین باید حتماً با آب مقطر رقیق نمود.

سایر پوششهای میوه

علاوه بر واکس از موادی نظیر کیسه های پلاستیکی (سلوفان) ، کیسه های کاغذی و بسته های فیبری، کاغذهای آغشته به واکس نیز جهت بسته بندی استفاده میشود. میزان اتلاف کاهش آب محصول بستگی به میزان نفوذپذیری مواد بسته بندی به بخار آب دارد. با قرار دادن پوشش فیزیکی در اطراف محصول، سرعت هوایی که از سطح آن میگذرد کاهش یافته و سبب به وجود آمدن اتمسفری اشباع از رطوبت میگردد. بدین وسیله میتوان از دست دادن آب محصول را به طور موثری کاهش داد. این نوع بسته بندی با جلوگیری از تنش آبی میوه های برداشت شده، مانع از آسیب فیزیولوژیکی میشود، ولی این تکنیک ممکن است سبب افزایش پوسیدگی در اثر اتمسفر اشباع از آب میوه در داخل بسته شود. بنابراین تهویه کافی برای کنترل رطوبت جهت اجتناب از پوسیدگی بیش از حد ضرورت دارد.

قرار دادن در سردخانه

در نگهداری نارنگی در سردخانه چهار اصل را باید رعایت کرد. اول فقط میوه های سالم انتخاب شوند چون سردخانه عوامل قارچی را از بین نمیبرد بلکه فقط فعالیت آنها را کند میکند. همچنین دمای پایین کیفیت میوه را افزایش نمیدهد بلکه فقط آن را حفظ میکند. دوم سرد کردن میوه ها بلافاصله بعد از برداشت است تا فعالیت میکروارگانیسمها کند شود. سوم شرایط مطلوب دمایی و رطوبتی در سردخانه فراهم شود. و چهارم شرایط سرد از نقطه شروع برداشت تا زمان مصرف مهیا شود. نارنگیها در سردخانه با دمای متوسط 3 درجه سانتیگراد و رطوبت 85 درصد نگهداری میشوند .

بازاریابی و فروش

بازاریابی مرحله کلیدی در تقویت سود حاصل از باغ است. نبود یک بازار مناسب جهت عرضه محصول سبب عدم اطمینان تولیدکننده به تولید میوه با کمیت و کیفیت بیشتر میشود. معمولا تولیدکننده بیشترین انرژی خود را صرف تولید محصول میکند و با بازار و عرضه محصول آشنایی کمتری دارد. در این مرحله معمولا خریداران واسطه نقش ایفا میکنند که یا محصول را قبل از برداشت (سردرختی) و یا بعد از برداشت از تولید کننده خریداری میکنند. باغدار به دلایلی چون عدم اطمینان از قیمت بالا در زمان برداشت میوه، تاخیر در پرداخت توسط خریدار، هزینه بالای نگهداری وانتقال و اطلاعات کم درباره بازاریابی میوه را به صورت سردرختی میفروشد.

تولیدکنندگان نیز باید دقت نمایند که خریدار کلی میوه نیز ممکن است مشکلاتی برای صاحب باغ ایجاد کند. این مشکلات شامل برداشت دیر محصول و تاثیر روی باردهی سال بعد، پرداخت دیر مبلغ قرارداد فروش، احتمال کسر از قیمت فروش توسط خریدار به دلیل ریزش میوه و یا آسیب برف و …، و یا ضرر و زیان باغدار بعلت عدم برآورد دقیق از محصول خود است..

عرضه مستقیم به بازار دارای محاسنی چون قیمت بالای میوه، عدم وجود تعهد به خریدار عمده و فروش محصول با حجم کم است. در مقابل دارای مشکلاتی چون تقبل هزینه های برداشت و حمل و نقل، مطمئن نبودن از قیمت در زمان عرضه به بازار و تاخیر در پرداخت توسط خریدار است.

بسته به درجه زیان در هر یک از این مسیرها، باغدار باید محصول خود را در اسرع وقت بفروشد. در صورت داشتن امکانات انتقال و بازاریابی بهتر است بطور مستقیم در بازار عرضه نماید. هرچه مسیر و چرخه عرضه به بازار کوتاهتر باشد مطمئنا تولیدکننده سود بیشتری مینماید. وجود تعاونیهای باغداران و تشکلهای قانونی در کنار تولیدکنندگان نارنگی میزان ریسک باغدار را کاهش میدهد. این تعاونیها خود میتوانند مسیر عرضه به بازار، قیمت و حتی عقد قرارداد را تعریف و اجرایی نمایند.

صادرات

عمده مشکل صادرات نارنگی در ایران تولید کم، کیفیت پایین و ضعف در تکنولوژیهای پس از برداشت از جمله سورتینگ، بسته بندی، وسایل نقلیه و کشتیهای یخچالدار است. در ایران نارنگیهای پیج، انشو، کینو قابلیت صادرات به حداقل کشورهای آسیای مرکزی و حوزه خلیج فارس را دارند.

فرآوری و مصارف

معمولا نارنگیها عمر انباری طولانی ندارند و بعد از برداشت شروع به افت کیفی میکنند. باقیماندن میوه روی درخت و رسیدگی بیش از حد هم خود مشکل دیگری است. جهت مقابله با این مشکل، فرآوری میوه میتواند یکی از مناسبترین راه حلها باشد. فرآوری میوه به حفظ قیمت میوه نارنگی طی دوره تراکم برداشت و عرضه کمک میکند. صنایع فرآوری به میوه های همشکل و هم اندازه نیاز دارد. در این صنایع میوه های پوست نازک ولی سفت به پوست نرمها ارجحیت دارند. نارنگیها نسبت به پرتقالها به شرایط خاصی جهت فرآوری از نظر نقل و انتقال و آماده سازی نیاز دارند. عمده محصول نارنگیها شامل آبمیوه، کنسانتره، مارمالاد، برگه و مواد جانبی چون اسانسها و دی لیمونن است. علاقمندی به آبمیوه نارنگی به دلیل طعم خوشایند، طراوت بخش و ارزش غذایی (ویتامین ث، اسید فولیک و فیبرهای رژیمی) آن است. بعد از استخراج آب میوه، محصول به جا مانده کیسه های آبمیوه به دو صورت تر و خشک است. از بذوز میوه نیز روغن بذر استخراج میشود.

از پوست میوه ترکیبات متنوعی گرفته میشود. روغن، کاروتنوئید، ملاس، هسپریدین، پکتین و پوست خشک شده (مصرف دام) به طور مستقیم از پوست فرآوری میشود. در گام بعدی از ملاس ترکیباتی چون الکل و مخمر غذایی استخراج میشود. از روغن پوست نیز ترکیباتی چون ترپن، روغن ترپن، آلفا لیمونن و برخی طعم دهنده ها بدست می آید.

نگارنده : جواد فتاحی مقدم

دانلود منابع مقاله