آموزش هرس ( قسمت دوم )
کارگاه آموزش هرس درختان و درختچه های زینتی
انواع ھرس ( از نظر شدت ھرس )
شدت هرس بسته به نوع درخت (عکس العمل درختان مختلف در مقابل شدت هرس بسیار متفاوت است). سن درخت، چگونگی هرس در سالهاي گذشته، مسائل ترافیکی، محل استقرار درخت (ریفوژ، پارك، مجاورت با ساختمان هاي مرتفع و… )متفاوت خواهد بود .بطور کلی بسته به وضعیت موجود تاج درخت و هدف از اجراي عملیات هرس، نوع حذف و یا سرزنی شاخه ها متفاوت خواهد بود و با روش هاي ذیل انجام می شود.
سر زنی نوك شاخه ها
در این نوع هرس فقط نوك نهال و یا شاخه ها بریده میشود و هدف اصلی در این روش ، متراکم ساختن تاج و تحریک شاخه دهی فرعی می باشد .به عنوان مثال با این روش می توان تاج سرو نقره اي را با چند سال هرس سرزنی کاملا متراکم نمود و یا چنانچه یک درخت چنار و یا اقاقیا داراي تاج ضعیف و غیر متراکم باشد (به دلیل هرس هاي غیر اصولی سالهاي گذشته و یا آفات – بیماري ها و غیره ) با این نوع هرس می توان شاخه هاي اصلی را تحریک به ایجاد شاخه هاي فرعی در سال آتی نمود و بدینوسیله تاج درخت را طی چند سال ، پر شاخه و متراکم نمود (به منظور ایجاد فرم و سایه اندازي بیشتر ) .
حذف کامل شاخه ھا ( تنک کردن تاج )
شاخه هاي درونی و شاخه هاي با زوایاي نامناسب (زوایاي بسته – دفرمه – آفت زده و بیمار) را از قسمت انتها حذف نموده و با این عمل تاج درخت خلوت می شود .به عبارت دیگر هدف این نوع هرس، تنک کردن شاخه ها و کاهش تراکم تاج میباشد .درختانی که به دلیل هرس شدید در سالهاي گذشته، حالت جارویی به خود گرفته اند و یا چند سالی هست که هرس نشده اند ، بهتر است با این روش هرس شوند .این عمل اصلاحی میبایستی طی 2 الی 3 سال و به صورت تدریجی انجام شود . باید دقت داشت که هر چه زاویه اي که شاخه با تنه و یا با شاخه حامل خود میسازد به زاویه قائمه ( 90 درجه ) نزدیک تر باشد، این شاخه قوي تر بوده و رشد بهتري در سال آتی خواهد داشت و شاخه هاي با زوایاي بسته نیز بهتر است حذف شود . عموما شاخه هاي با زوایاي بسته مقاومتشان در مقابل سنگینی برف و طوفان ضعیف تر می باشد.
انواع هرس فرم دهی
• از لحاظ ارتفاع که می تواند از خزانه شروع شود و بستگی به اهداف مورد نظر دارد. (پا بلند، نیمه پاکوتاه و پا کوتاه)
• از نظر شکل تاج درخت یا درختچه (مانند: شکل هاي گرد، هرمی، شلجمی، جامی، پاچراغی و …. )
• شکل هاي پهن مانند: اشکال: پاچراغی، کوردون دوسویه و تک سویه و مایل، پالمت، بادبزنی، اسپالیه ( ( U، V و Y شکل اسپیندل، تاتورا ترلیس …
• فرم پهن چند شاخه ( پالمت ( : این فرم هم در میوه کاري و هم حالت تزئینی کاربرد بیشتري دارد.
از نظر ارتفاع
از نظر ارتفاع، درختان ممکن است به سه حالت پاکوتاه، نیمه پاکوتاه و پا بلند تربیت شوند. در صورتیکه ارتفاع درخت از سطح خاك تا اولین شاخه اصلی کمتر از 70 سانتیمتر باشد درخت به صورت پاکوتاه تربیت شده است . امروزه از این روش براي تربیت درختان پاکوتاه سیب استفاده شود . همچنین در صورتیکه از انواع پایه هاي ضعیف استفاده شود ، لازم است درخت به فرم پاکوتاه هرس شود . در فرم نیمه پاکوتاه، ارتفاع تنه درخت حدود 100 سانتیمتر است. درصورتیکه ارتفاع تنه بیش از 100 سانتیمتر باشد به آن فرم پا بلند اتلاق میشود .این فرم معمولا براي درختان انجیر، گیلاس، گردو و بادام مورد استفاده قرار می گیرد.
از نظر شکل تاج
درختان را از نظر شکل تاج به دو فرم گرد و پهن هرس می کنند .در فرم گرد ، تاج درخت در تمام جهات رشد یکسانی دارد . ولی اگر شاخه ها را وادار نمایند که در یک صفحه و عمود بر زمین رشد کنند ، فرم تاج را پهن می نامند . انتخاب فرم تاج به عواملی مانند نور ، درجه حرارت ، نوع گیاه ، نوع پایه و میزان سرعت باد در منطقه بستگی دارد. اگر در فرم گرد شاخه مرکزي درخت حذف شود، آنرا فرم گرد توخالی می گویند و اگر شاخه مرکزي باقی بماند ، به آن فرم گرد توپر می گویند . فرمهاي هرمی و شلجمی از نوع توپر و فرم جامی از نوع توخالی میباشد . درختانی مانند مو به فرم خاصی هرس و تربیت می شوند که به آن فرم پاچراغی می گویند.
روش ھاي تربیت نهال
تربیت پر مانند: در درختانی که چیرگی انتهایی(غلبه جوانه انتهایی) شدید است ، این نوع هرس انجام می شود ، در این قسمت میبایست پائین تنه شاخه ها را حفظ کرد . در واقع فرم درخت به صورت پر می باشد . این نوع تربیت بیشتر در سوزنی برگان از جمله سرو خمره – کاج مشهد و سرو نقره اي کاربرد دارد.
تربیت استاندارد : در درختان بزرگ که چیرگی انتهایی شدید است انجام می شود، در این روش تا ارتفاع 2 متر ار سطح زمین، تمامی شاخه ها را حذف می کنیم . البته بر حسب نوع درخواست ، این ارتفاع بیشتر هم می شود (خصوصا در ریفوژهاي میانی و کم عرض). این نوع تربیت در نارون ، چنار، توت، زبان گنجشک، عرعر و بید کاربرد دارد.
تربیت استاندارد مجنون : در این روش ، تا ارتفاع دو متر از سطح زمین نباید هیچ پیوندي انجام شود .این نوع تربیت در بید مجنون، اقا قیا پیوندي و نارون مجنون کاربرد دارد.
تربیت بوته اي : در درختان کوتاه که چیرگی انتهایی ضعیف است انجام می شود، در این روش حدود نیم متر از سطح زمین تمامی شاخه ها را حذف می کند .این نوع تربیت براي درختان پراکنده در چمن کاري ها کاربرد دارد مانند زیتون، هلو گل و سیب گل.
تربیت ھرمی : در این نوع هرس بدون اینکه جوانه انتهایی نهال و یا شاخه اصلی درخت را حذف کنیم، اجازه می دهیم نهال و یا درخت حالت طبیعی خود را حفظ کند .این شکل هرس بیشتر براي درختان نظیر تبریزي، چنار و کاج تهران بکار میرود و به درخت و یا نهال اجازه داده می شود که بطور طبیعی در حالیکه شاخه مرکزي (شاخه لیدر) آن از شاخه هاي فرعی بلندتر است، رشد نماید و هرس تنها محدود به حذف شاخه هاي فرعی اضافی و قطع شاخه هاي پایینی تنه تا ارتفاع دلخواه می گردد و به هیچ وجه شاخه لیدر نبایستی حذف شود .درختانی که به این شکل تربیت میشوند، چون طول شاخه هاي فرعی پایینی آنها بیشتر از شاخه هاي فرعی بالاتر بوده شکل یک هرم یا مخلوط به خود می گیرند و معمولا داراي ارتفاع نسبتا زیاد و قطر تاج نسبتا کم می باشند، این نوع هرس بیشتر براي ریفوژهاي میانی و کناري با عرض کمتر از 4 متر توصیه می شود.
دو نوع فرم هرمی داریم، یکی فرم هرمی دوکی که در آن شاخه هاي اصلی به طور متناوب و با زاویه 45 درجه روي تنه تنظیم شده اند و دیگري فرم هرمی چلچراغی نام دارد که در این فرم شاخه هاي فرعی با فاصله کمتري از یکدیگر (حدود 30 سانتیمتر) و به طور مجتمع روي تنه قرار می گیرند. درختان پرورش یافته به این فرم قوي و مستحکم خواهند بود.
تربیت شلجمی : در این شکل تربیت، هیچ شاخه اي مداوما حالت لیدر (پیشاهنگ یا مرکزي) به خود نخواهد گرفت و به مجرد اینکه شاخه اي بر دیگران مسلط و از آنها بزرگتر شود، باید انتهاي آن را قطع و نقش پیشاهنگ را به شاخه دیگري واگذار کرد .این طرز تربیت، باعث می شود که درخت در تمام جوانب خود داراي شاخه هاي قوي شود و در برابر فشارهاي خارجی (نظیر برف و طوفان) مقاومت و تحمل بسیار بالایی از خود نشان دهد. این روش تربیت بیشتر براي درختان اقاقیا نرك ، عرعر -زبان گنجشک – زیتون تلخ – افرا سه برگ – توت نرك و کاکوزا توصیه می شود و مو جب گستردگی تاج و سایه اندازي درختان می گردد و به هیچ وجه براي ریفوژهاي میانی با عرض کمتر از 4 متر توصیه نمی شود. در این نوع هرس ارتفاع درخت محدود و تاج درخت گسترده میشودودرختانی که به شکل شلجمی هرس میشوند ، داراي شاخه هاي قوي می باشند که در مقابل فشارهاي خارجی مقاومت بیشتري دارند.از درختان مثمر نیز ، درختانی مانند سیب، گلابی، زردآلو، بادام، گردو و پسته را میتوان به شکل شلجمی تربیت کرد.
تربیت مرکز باز(جامی) : در این فرم به دلیل حذف شاخه اصلی درخت توخالی است. در این فرم با حذف جوانه انتهایی نهال و یا شاخه هاي اصلی، درخت یا نهال را تحریک به تولید شاخه هاي فرعی نموده و در سالهاي بعد شاخه هایی که داراي زوایاي باز هستند را نگه داشته و مابقی را حذف می کنیم
این نوع هرس براي محل هایی که مشکل عبور کابل هاي هوایی برق وجود دارد توصیه میشود. به عبارت دیگر کابل هاي هوایی را می توان از تونل سبز ایجاد شده عبور داد ، همچنین فرم جامی مناسب مناطقی است که محدودیت نور دارند. با توجه به این که این نوع هرس موجب گستردگی تاج و سایه انداز بیشتر در سالهاي آتی می گردد لذا بیشتر براي درختان پراکنده موجود در پارك ها – در معابر و ریفوژهاي با عرض بیش از4 متر توصیه می شود. نظیر توت کاکوزا – زبان گنجشک -اقاقیا نرك و افرا
فرم پاچراغی : این فرم ھرس در مو بیشترین کاربرد را دارد. و در برخی از پیچ ھا بکار برده می شود.
فرم ھاي پهن : این فرم ھا را میتوان به سه دسته کلی: یک شاخه (کوردون) ، دو شاخه (کوردون دو سویه و U ) ، و چند شاخه (پالمت) تقسیم کرد.
هرس باردهی: هرس شاخه ها ، خم کردن شاخه – برداشت پوست شاخه- زخمی کردن پوست -هرس برگ- هرس گل- هرس میوه-هرس ریشه
ھرس شیمیایی
• مواد شاخه زا
بوترالین : با خشک کردن جوانه انتهایی، مشابه هرس سربرداري عمل می کند و چیرگی انتهایی را خنثی می کند و موجب پدیدار شدن شاخه فرعی می شود.
• بازدارنده ھا
آلار : از رشد کلیه قسمت هاي شاخساره جلوگیري می کند.
• تنظیم کننده ھاي آکسینی
نفتالین استیک اسید(NAA) : از رشد نرك ها و پاجوش ها جلوگیري می کند.
نگاهی بر هرس گیاهان زینتی
در هرس گیاهان زینتی هدف فرم دهی و در بوته هاي گل دهنده، تولید گلهاي بیشتر و یا مرغوبتر است .مثلا هرسی که در گل گلسرخ صورت میگیرد بیشتر جهت تولید گل مرغوب و با کیفیت تر میباشد و یا هرسی که بر روي ترون انجام میشود، جهت فرم و شکل دهی میباشد .جهت فرم دهی به گیاهان زینتی به این صورت عمل می کنند: هر بهار شاخه هاي زیادي را که سبب می شوند گیاه از صورت مطلوب خارج گردد و جوانه هاي زیادي را حذف می کنند و اگر در وسط گیاه نقاط خالی میباشد که باید پر شود می گذارند تا جوانه هاي آن نقطه نمو کرده و بلند شوند و هرساله این عملیات را جهت گیاهان زینتی چندساله باید انجام داد.
در گلکاري دو نوع هرس صورت میگیرد:
هرس چوبی:
روش کار به این شرح است :شاخه هاي کهنه و چوبی شده را براي اینکه به بوته شکل خاصی بدهند تا آنرا تحریک به نمو شاخه هاي نو نمایند قطع و می چینند . این هرس را همه موقع ولی بیشتر در اواخر زمستان و نزدیک بهار انجام می دهند .هرس شاخه هاي کهنه همانطور که گفته شد براي دادن اشکال مختلف هندسی به بوته ها مانند: هرم، مخروط، کره و…. و یا حذف شاخه هاي کهنه براي بیرون آمدن شاخه هاي نو و پرقوت است .که از انها گلهاي درشت و جالبی بدست آید (مانند هرس گل سرخ ) درختانی که گل آنها روي شاخه هاي سال قبل می رویند مانند : یاس خوشه اي، خرزهره هندي، کاملیا و به ژاپنی را باید بعداز تمام شدن گلهاي آنها هرس کرد.
هرس نرم ( سبز) :
هرس شاخه هاي نرم، عبارت است کوتاه کردن ساقه هاییست که مغز آنها هنوز نرم است. هرس شاخه هاي نرم را باید همان موقع که بوته مشغول نمو است، یعنی فصل بهار انجام داد .وقتی بخواهید یک شاخه نرم را هرس کنید باید یا آنرا بین انگشت شست و سبابه بفشارید تا یاخته هاي ان له شده مانع از رفتن شیره گیاه به قسمت بالا شود یا آنکه آنرا با چاقوي پیوند زنی قطع نمایید .نتیجه اینکار آنست که در اثر متوقف شدن شیره گیاه در محل بریده شده از اطراف شاخه، جوانه هاي جدیدي می روید که بر پرپشت ساختن بوته و شکیل کردن آن کمک میکند . نتیجه دیگر آن درشت تر کردن گل است. اگر می خواهید که گل بوته اي را از حد عادي درشت تر کنید یکی از گلهاي آن را روي یک ساقه باقی گذارده و غنچه هاي دیگري را که اطراف آن روییده هرس کنید (مثل گل داوودي ) .
درخت اقاقیا (پیوندي و نرك)
درخت اقاقیا پیوندي به دلیل ترد و شکننده بودن شاخه ها و به منظور جلوگیري از درهم رفتن شاخه ها و همچنین جهت افزایش نوردهی به مرکز تاج درخت ، نیازمند هرس سبز (در فصل تابستان) و هرس زمستانه (خواب) میباشد .
اقاقیا پیوندي (چتري) بسته به محل کاشت (رفیوژ – پارك – محوطه باز – حاشیه معابر و … ) میزان و شدت هرس آن متفاوت خواهد بود .بطور کلی درختان اقاقیاي موجود در پارکها و محوطه هاي باز نیازمند هرس شدید نبوده و هرس آن محدود به هرس عمومی خواهد بود، در حالی که درختان موجود در رفیوژهاي میانی و کناري (بسته به عرض رفیوژ ، مسائل ترافیکی، تردد عابرین پیاده و… ) هرس می بایستی همه ساله انجام شده و چنانچه درختی تا کنون هرس نشده است بهتر است هرس و اصلاح درخت طی چند سال انجام شود . هرس را می بایستی به گونه اي انجام دهیم که عمدتاً شاخه هاي موجود در قسمت مرکزي تاج درخت حذف و شاخه هاي جانبی با زوایاي باز نگهداري شود.
چنار:
طبیعت و رشد درختان چنار به گونه اي است که نیازمند هرس شدید نمی باشد (درختی است خود هرس) بعبارت دیگر چنار چنانچه در سالهاي اولیه کاشت، درست و اصولی تربیت و هرس شده باشد، دیگر نیازمند هرس نخواهد بود صرفاً و می بایستی هرس عمومی انجام شود.
قابل ذکر است با توجه به شیوع کلروز درختان چنار در سطح شهر کرج، در مورد درختانی که دچار عارضه مرگ فیزیولوژیک شده اند می بایستی بر اساس دستور العمل تخصصی احیاء درختان چنار حاشیه معابر اقدام نمود.
نارون:
هرس نارون تقریباً شبیه به هرس اقاقیا بوده با این تفاوت که درخت نارون در مقابل آفات و بیماریها حساس می باشد ، لذا ضد عفونی وسایل هرس از جمله قیچی و اره از ضروریات می باشد .ساده ترین روش ضد عفونی ادوات هرس استفاده از وایتکس % 25 می باشد ( % 25 وایتیکس + % 75 آب ) که در این صورت کافی است قیچی و اره را به مدت چند ثانیه در محلول فوق قرار دهیم و این عمل از درختی به درخت دیگر تکرار شود. قابل ذکر است که نارون به هیچ وجه نبایستی هرس شدید شود و حتماً می بایستی بازوهاي اصلی را حفظ نمود (مانند اقاقیاي پیوندي) .
بید
بطور کلی درخت بید مجنون نیازمند هرس شدید می باشد و بهتر است هر دو الی سه سال یکمرتبه این درخت را بصورت نسبتاً شدید هرس نمود . در هنگام هرس حفظ بازوهاي اصلی ضروري بوده و حداکثر تا بازوي اصلی حذف گردد .در مورد درختان بید مجنون جوان ( نهال ها ) در هنگام هرس میبایستی مراقب محل پیوند بوده و آسیبی به محل پیوند وارد نشود. هرس درختان بید (نرك) نیز محدود به هرس بازوهاي اصلی بین تا بازوي اصلی خواهد بود.
سوزنی برگها (کاج تهران – سرو نقره اي – سروشیراز – کاج مشهد و…) :
به طور کلی هرس سوزنی برگها در فصول سرد سال غیر اصولی بوده و بهتر است هرس اینگونه درختان در فصول رشد و نسبتاً خنک سال انجام شود. بهترین زمان هرس سوزنی برگهاخصوصاً هرس فرم دهی اوایل بهار و پائیز می باشد و در آذر ماه صرفاً شاخه هاي خشکیده و آلوده و مزاحم حذف شوند و از هرس فرم دهی در این فصل جداً می بایستی پرهیز نمود.
نرگس درختی:
این درختچه معمولا نیازي به هرس چندانی ندارد و تنها باید هر سه یا چهار سال یکبار در اوائل بهار یا پاییز تعدادي از ساقه هاي خیلی مسن را از قاعده قطع کنیم . همچنین هرس پنسمان یا چیدن نوکشاخه هاي تازه روئیده در تابستان باعث جلوگیري از حجیم شدن تاج شده و آنرا متراکم تر می سازد.
ماگنولیا:
بهتر است تا جاي ممکن به دلیل سختی التیام زخمهاي حاصل از هرس و کندي رشد درخت هرس نشوند ولی در صورت لزوم می توان در تابستان نسبت به حذف شاخه هاي نابجا و یا شکسته اقدام کرد.
یاسمن:
در بهار و تابستان بر حسب زمان گلدهی باید بعد از اتمام دوره گلدهی نسبت به حذف شاخه هاي ضعیف اقدام نمود و شاخه هاي خیلی بلند را تا نیمه کوتاه نمود.
دم موشی:
هرس عمومی و هرس شاخه هاي اصلی در زمستان از قسمت هاي داخلی حذف نموده (هرس نسبتا شدید) تا گیاه تحریک به رشد دوباره گردد.
ارغوان:
هرس این درخت بسته به نوع فرم آن می تواند بدون هرس و تنها با قطع اجباري شاخه هاي خشک به صورت گلدانی و باز باشد و یا با هرس شاخه زنی می توان تاج آن را انبوه و کروي ساخت.
نتیجه گیري
همانگونه که قبلا هم ذکر شد چنان چه نهال هاي غیر مثمر در چند سال اولیه در محل نهالستان بصورت صحیح و مناسب با محل کاشت (ریفوژ – پارك – جنگل و… ) ترتیب شده باشند اصولا نیازي به هرس در سال هاي بعدي نخواهد داشت بطور کلی چنانچه هدف از عملیات تربیت هرس، گستردگی تاج درخت و ایجاد سایه اندازه بیشتر باشد (مانند درختان موجود و پراکنده در پارك ها و یا معابر وسیع ) بایستی تراکم شاخه ها را در وسط تاج درخت کاهش داده (Thinning back) و شاخه هاي فرعی با زوایاي باز نگه داشته و عملیات سر زنی شاخه ها بر روي درخت کمتر انجام شود و برعکس چنانچه هدف افزایش تراکم تاج باشد، باید بیشتر عملیات سر زنی شاخه ها (Heading back ) انجام شود و تمام فن و هنر هرس درختان خلاصه می شود به اینکه بدانیم هدف از هرس چیست؟ چه درصدي از شاخه هاي درختان را باید حذف کامل (Thinning back ) کنیم و چه درصدي را باید سرزنی (Heading back ) کنیم. در اکثر درختان و درختچه هاي زینتی تلفیقی از دو روش فوق با در نظرگرفتن سایر موارد فنی پاسخگو و مفید خواهد بود .در خاتمه پیشنهاد می گردد نهالستانی جهت پرورش و تربیت نهال هاي مورد نیاز در ریفوژ هاي میانی – معابر و پارك هاي شهر اختصاص داده شود تا با این روش بتوان نهال هاي مورد دلخواه و مورد پسند فضاي سبز شهري را تولید نمود.
آموزش هرس ( قسمت اول ) را میتوانید در اینجا مطالعه نمایید
