آشنایی با اصول فنی داشت گندم

مقدمه

گندم گیاهی است یک ساله و تک لپه از خانواده گندمیان که بیشترین سطح زیرکشت را در سطح ایران و جهان به خود اختصاص داده است. در اصل گندم یکی از منابع مهم تأمین کننده غذای بشر محسوب می شود. بدیهی است که با افزایش جمعیت دنیا نیاز به مواد غذایی بیشتر می شود؛ از طرفی افزایش سطح زیر کشت محدود و گاهی غیرممکن است، لذا افزایش محصول در واحد سطح به عنوان رهیافت افزایش محصول گندم و دستیابی به خودکفایی از اهمیت بسزایی برخوردار می باشد. بالا بردن عملکرد محصول نیز تابع عوامل مدیریتی و اقلیمی است. به عنوان مثال، با کاشت بموقع، آبیاری صحیح، مبارزه و کنترل آفات و بیماری ها و استفاده بجا و منطقی از نهاده های کشاورزی می توان عملکرد را در واحد سطح بالا برد. شما کشاورزان عزیز که مرحله کاشت گندم را به نحو صحیح و اصولی پشت سر گذاشته اید، با دقت و بکارگیری نکات فنی که در این مطلب ارائه می شود، می توانید مرحله داشت را نیز به امید خدا با موفقیت پشت سر بگذارید. با این امید که مطلب آشنایی با اصول فنی داشت گندم بتواند راهنمای مناسبی برای شما تلاشگران عزیز عرصه کشاورزی باشد. انشاا…

داشت گندم

مرحله بعد از کاشت گندم، داشت نامیده می شود.انجام عملیات صحیح داشت، به زمان کاشت گندم برمی گردد. اگر گندم در زمان مناسب کاشته شود (مناطق دشتی از اول تا پایان آبان ماه و مناطق کوهستانی از نیمه شهریور تا پایان مهر ماه) قسمتی از عملیات داشت، قبل از آغاز دوره یخبندان انجام می گیرد. در صورتی که کاشت آن با تأخیر انجام شود(کشت کرپه محصول) به علت هم زمان سبز شدن گندم با فصل سرما، عملیات داشت بعد از پایان یخبندان( حدوداً نیمه دوم بهمن) شروع می شود.

آبیاری
آبیاری یکی از مهم ترین و موثرترین عملیات در مرحله داشت گندم است. هرچند که چند ماه از عمر گیاه زراعی گندم در فصول سرد و بارانی سپری می شود، ولی در صورتی که بارندگی ها نتواند در محدوده گسترش ریشه نفوذ کند و با توجه به اینکه کشت ما آبی می باشد، انجام آبیاری گیاه لازم و ضروری است. به طور کلی گندم با توجه به شرایط خاک و بذر انتخابی به ۶ تا ۸ مرحله آبیاری موثر نیاز دارد که ۲ تا ۳ مرحله از آنها باید در پاییز و قبل از سرمای زمستانه انجام شود و ۴ تا ۵ مرحله از این آبیاری ها نیز بعد از رفع سرما( حدوداً از بهمن ماه به بعد) صورت خواهد گرفت.

آبیاری خاکـآب (خاکاب):
اولین آبیاری گندم، خاکاب نامیده می شود. این آبیاری باید با کمال دقت انجام شود تا آب به طور یکنواخت و به آرامی در جویچه ها (در روش جوی و پشته ای) و یا در سطح خاک (در روش کاشت کرتی) حرکت کند.

نکات فنی مهم در آبیاری خاک آب:
 در اراضی دارای آب و خاک شور بایستی آبیاری خاکاب به صورت سنگین و با زمان طولانی تر انجام گردد تا املاح و نمک های زیاد سطح بالایی خاک، شستشو و به اعماق خاک برده شود. این عمل باعث خواهد شد تا بذرهای گندم بهتر جوانه زده و بیشتر ریشه دوانی کنند. خاک ورزی حفاظتی و استفاده از چیزل، نقش موثری در عدم تجمع املاح در منطقه توسعه ریشه و سطح خاک دارد. آبیاری خاکاب به عنوان تاریخ کاشت گندم محسوب می شود. بنابراین آبیاری اول باید با تاریخ کاشت توصیه شده برای هر رقم گندم، مطابقت داشته باشد.

آبیاری چشاب:
اغلب خاک های اراضی دشت های استان قم، دارای بافت رسی و سنگین و یا رسی ـ شنی بوده و معمولاً سبز کردن بذرهای جوانه زده در زیر خاک، با اشکال مواجه خواهد شد. به تجربه ثابت شده است که اگر آبیاری دوم (آبیاری چشاب) به فاصله یک هفته تا ده روز پس از آبیاری اول (خاکاب) انجام شود، درصد زیادی از بذرهای گندم سبز خواهد شد. این آبیاری باعث می شود تا سطح سبز مزرعه ما بیشتر شود و در نهایت عملکرد محصول افزایش می یابد. آبیاری چشاب نسبت به آبیاری خاکاب در مدت زمان کمتری انجام می شود.

نکته قابل توجه در آبیاری چشاب:
تحقیقات انجام شده، نشان داده است مصرف یک چهارم تا یک سوم از کودهای ازته مورد نیاز (مثل کود اوره یا نیترات آمونیوم) در زمان آبیاری چشاب، تأثیر بهتری نسبت به مصرف این کودها در زمان کاشت دارد.

آبیاری پنجه آب (پنجاب):
در صورتی که بارندگی موثری صورت نگرفته باشد، معمولاً بیست روز تا یک ماه بعد از آبیاری چشاب، نیاز به آبیاری بعدی خواهد بود. چون این آبیاری برای پنجه زدن مناسب گندم ضرورت دارد، به آبیاری پنجاب معروف شده است. آبیاری پنجاب نقش مهم و موثری در افزایش تعداد پنجه های گندم دارد. خاصیت پنجه زنی در ارقام مختلف گندم فرق می کند و تشکیل پنجه هایی قوی نیز، اهمیت زیادی در تولید و افزایش عملکرد محصول خواهد داشت.

نکات قابل توجه در آبیاری پنجاب:

• تشکیل و توسعه پنجه ها قبل از فرا رسیدن فصل سرما، باعث افزایش مقاومت گیاه در برابر سرمای زمستانه شده و گیاه را در مرحله خواب زمستانه از خطر سرمازدگی حفظ می کند. 
• مبارزه شیمیایی با انواع علف های هرز گندم، معمولاً در این مرحله از زندگی گندم یعنی مرحله پنجه زنی انجام می شود که گیاه ۴ تا ۶ برگی می باشد.

آبیاری ساقه آب (ساق آب):
معمولاً با افزایش دمای هوا، گیاه رشد دوباره خود را آغاز نموده و هر پنجه در مدتی کوتاه به ساقه ای تبدیل شده و توسعه می یابد. آبیاری مزرعه گندم در این مرحله ضروری است. این آبیاری که باید همراه با مصرف بخشی از کود سرک، بعد از رفع سرمای زمستانه انجام گردد، آبیاری ساق آب نام دارد.

نکات قابل توجه در آبیاری ساق آب:

• مصرف به موقع کود سرک در مرحله شروع ساقه دهی گیاه، نیاز فوری گندم به مواد غذایی را برطرف نموده و عملکرد محصول را افزایش خواهد داد
• مبارزه با علف های هرز در مزارع کرپه یا دیرکاشت باید بلافاصله بعد از رفع سرمای زمستانه انجام شود

آبیاری خوشه آب (خوشاب):
پس از آنکه ساقه گندم به اندازه کافی رشد کرد، از انتهای فوقانی ساقه، از میان غلاف برگ (برگ پرچم نامیده می شود) ابتدا نوک ریشک ها، سپس سنبله ها ظاهر می شوند. آبیاری در ابتدای مرحله خوشه دهی گندم باعث تشکیل سنبله های قوی خواهد شد. این آبیاری که به آبیاری خوشاب معروف است، باید همراه با مصرف بخش دیگری از کود سرک همراه باشد.
توجه: مصرف کود سرک با روش معمول پاشیدن کود در سطح مزرعه گندم در این مرحله مقدور نیست. بنابراین باید از روش های دیگر کوددهی، مثل محلول پاشی اوره بر روی برگهای گیاه و یا استفاده از محلول کود در آب آبیاری، استفاده کرد.

آبیاری گل آب:
آبیاری گل آب که هم زمان با گرده افشانی گل های گندم انجام می شود، تأثیر زیادی در افزایش باروری و افزایش عملکرد محصول گندم دارد.
توجه: محلول پاشی کود اوره بر روی برگ های گندم در مرحله گلدهی باعث افزایش پروتئین و گلوتن گندم شده و خاصیت نانوایی آن را بالا می برد.

آبیاری دانه آب (دان آب):
پس از گرده افشانی، دانه تشکیل شده و به تدریج شیری می شود و بعد از آن حالت خمیری پیدا می کند. معمولاً در این مرحله از زندگی گیاه (یعنی مرحله دانه بستن و رسیدن دانه) درجه حرارت هوا افزایش و رطوبت موجود در خاک به تدریج کاهش می یابد. در چنین شرایطی اگر آبیاری انجام نشود دوره پر شدن دانه ها کوتاه تر شده و دانه هایی لاغر در خوشه ها تشکیل می شوند. آبیاری دان آب در این مرحله، نقش بسیار مهمی در پر شدن کامل دانه ها و بالا رفتن بازدهی محصول گندم خواهد داشت. تحقیقات زیادی نشان داده است بی توجهی نسبت به تشنگی گیاه در این مرحله حساس رشد، عملکرد محصول را حتی به نصف نیز کاهش می دهد.

نکات قابل توجه در آبیاری دان آب:
     

• برای دستیابی به عملکرد مطلوب در زراعت گندم، لازم است سطح کشت گندم را بر اساس میزان آبی که در اختیار داریم، تنظیم کنیم تا آب مورد نیاز گیاه به طور کامل در مراحل مختلف رشد از ابتدا تا انتها تأمین گردد.
• مقدار آب مورد نیاز در هر آبیاری به شرایطی مثل دمای محیط، بافت خاک، رقم کاشته شده و مقدار ریزش باران بستگی دارد و این کشاورز باتجربه است که بایستی در این زمینه تصمیم بگیرد.
• برای تعیین دقیق زمان آبیاری، می توان از دستگاهی به نام رطوبت سنج (تانسیومتر) استفاده کرد. این دستگاه ساده در زمین مزرعه نصب می گردد و دارای عقربه هایی است که میزان رطوبت باقی مانده خاک را نشان می دهد (زمان انجام آبیاری بعدی را یادآوری می کند).

تغذیه گیاهی در گندم

در سه پست با نامهای تغذیه گندم ( قسمت اول ) ، تغذیه گندم ( قسمت دوم ) ، تغذیه گندم ( قسمت سوم ) به طور کامل به این مبحث پرداخته شده است که مطالعه ان را به شما عزیزان پیشنهاد میکنم .
هر گیاه از جمله گندم، آب و مواد معدنی را از خاک گرفته و با استفاده از نور خورشید، آنها را به مواد غذایی مورد نیاز خود تبدیل می کند.بنابراین با کشت گیاه در زمین، بخشی از مواد معدنی موجود در خاک به مصرف گیاه می رسد و برای کشت محصول بعدی نیاز به تأمین این عناصر در خاک خواهد بود.

تشخیص عناصر غذایی خاک:
آیا هر کشاوز باید بر اساس نظر شخصی خود نسبت به جبران کمبود مواد غذایی خاک اقدام نماید؟
تحقیقات انجام شده در زمینه تأمین درست و اصولی عناصر غذایی خاک، نشان می دهد که نمونه برداری و آزمایش خاک، بهترین روش برای تشخیص نیازهای کودی گیاهانی است که باید در نوبت بعدی در زمین کشت گردند. در اصل، میزان مصرف کودهای شیمیایی موردنیاز گندم به عواملی از جمله: بافت و ساختمان خاک زراعی، آب و هوا، نوع زراعت قبلی و نوع رقم گندم بستگی دارد . به طور مسلم این آزمایشگاه خاک شناسی است که پس از نمونه گیری صحیح و اصولی و تجزیه خاک مزرعه و تعیین عناصر موجود در آن، می تواند با اطمینان زیاد توصیه نماید، چه نوع کود شیمیایی مصرف کنیم، چه مقدار از آنها را باید مصرف کنیم، چه موقع آنها را مصرف کنیم و حتی آن کودها را باید به چه روش هایی مصرف کنیم. در صورت عدم تحقق این امر، استفاده از توصیه های کارشناسان کشاورزی نیز کارگشا و موثر خواهد بود.

عناصر غذایی موردنیاز گیاه:
تاکنون ۱۶ عنصر برای رشد گیاهان ضروری و موثرشناخته شده است؛ یعنی جزئی از ساختمان گیاه بوده و وجود آن برای ادامه و تکمیل چرخه زندگی گیاه لازم می باشد و مواد شیمیایی دیگر نمی توانند جانشین آنها شوند. سه عنصر کربن، هیدروژن و اکسیژن از طریق هوا و آب تأمین شده و سایر عناصر از طریق محلول خاک جذب می گردند؛ پس وجود آب در خاک، در جذب این مواد نقش اساسی دارد. این عناصر به دو دسته تقسیم می شوند:
۱٫    عناصر غذایی ضروری پرمصرف، شامل: ازت، فسفر، پتاسیم، کلسیم، گوگرد و منیزیم. این عناصر به مقدار زیاد توسط گیاه مصرف و مورد نیاز می باشد.
۲٫    عناصر غذایی ضروری کم مصرف، شامل: آهن، منگنز، روی، مس، مولیبدن، بور و کلر. این عناصر به مقدار کمی موردنیاز گیاه می باشد، اما وجود آنها در گیاه ضروری است.
باید بدانیم برای آن که خاک از لحاظ مواد غذایی متعدد دچار کمبود نگردد، استفاده از کود و مواد حاصل خیز کننده بسیار مفید است. کودها به طور کلی به دو دسته تقسیم می شوند: کودهای آلی و کودهای شیمیایی.

کودهای آلی:
هر ماده آلی که توسط موجودات ریز خاک قابل تجزیه باشند، می تواند به عنوان کود آلی به کار رود و ارزش اصلی آنها به علت تغییرات فیزیکی است که در خاک ایجاد می کنند. کودهای آلی به چهار گروه تقسیم می گردند:
کودهای حیوانی:
مجموعه ای از مواد بستری، ادرار و مدفوع گاو، گوسفند، اسب ومرغ است که از محل نگهداری آن ها بدست می آید و به طور عمده دارای عناصر غذایی ازت، پتاس و فسفر می باشد.
کود سبز:
منظور از کود سبز، شخم زدن مزرعه پس از رشد سبزینه ای کافی و بدون برداشت محصول از خاک می باشد. این کار باعث افزایش مواد آلی خاک، افزایش ازت خاک، جلوگیری از فرسایش خاک، تولید هوموس، بهبود خاصیت فیزیکی خاک و کنترل علف های هرز می گردد.

کود کمپوست:
این کود مخلوطی از بقایای گیاهی و حیوانی، زباله های شهری، بقایای چوب بریها، بقایای کشتارگاهها و اجساد گیاهان پست است که برای تقویت و حاصل خیزی خاک استفاده می شود.

کودهای بیولوژیک یا کود زیستی:
کودهای بیولوژیک یا همان مواد حاصل از فعالیت موجودات خاکزی خاک می باشد که موجب تثبیت ازت، فسفر و سایر عناصر مغذی خاک می شود. این موجودات ریز شامل تعدادی از باکتری ها و قارچ ها و سایر جانداران ذره بینی می باشد که در خاک فعالیت می کنند.
مصرف مایه تلقیح ازتوباکتین:
این باکتری به صورت بسته های یک کیلوگرمی عرضه می گردد. طرز مصرف این باکتری همانند مصرف سموم ضدعفونی کننده گندم است؛ به شرط آنکه، این کار در جای خنک و دور از تابش آفتاب انجام شود. یک بسته از این مایه برای مایه زنی حدود ۱۰۰ کیلوگرم بذر گندم مناسب می باشد. بایستی کل بذر را در داخل محفظه گردانی قرار داد. سپس یک لیتر آب حاوی ۲۰ گرم شکر و مایه تلقیح را به آرامی به بذر اضافه نمود و سپس بذور را با هم مخلوط کرد. پس از آن بذور را روی سطح تمیز و در سایه قرار می دهیم تا خشک شود.
مصرف باکتری تیوباسیلوس:
این باکتری باید به همراه گوگرد و کودهای آلی مصرف گردد. تیوباسیلوس باعث می شود تا جذب عناصر مهمی چون گوگرد، فسفر، آهن و روی توسط گیاه بیشتر شود. طرز مصرف تیوباسیلوس بدین صورت است که مقدار ۵۰۰ گرم از این باکتری با ۵۰ کیلوگرم گوگرد کشاورزی مخلوط شده و پیش از کاشت گندم، با خاک مخلوط گردد. از آن جا که می بایست ۴۰۰ تا ۵۰۰ کیلوگرم گوگرد در هر هکتار مصرف شود، بنابراین باید مقدار ۴ تا ۵ کیلوگرم تیوباسیلوس در هر هکتار مصرف گردد.

کودهای شیمیایی:
موادی که دارای یک یا چند عنصر لازم برای رشد و نمو گیاهان بوده و در کارخانجات صنایع پتروشیمی ساخته می شوند، کودهای شیمیایی نامیده می شوند. این کودها تأثیر چندانی در بهبود خواص فیزیکی خاک ندارند ولی به دلیل درصد مواد غذایی بالا، حجم کم، نقل و انتقال و نگهداری آسان، روش استفاده ساده و اثربخشی سریع آن در تغذیه گیاهان رایج گردیده است . در صورت استفاده اصولی ، به موقع و به اندازه تاثیر قابل توجه و مثبتی خواهد داشت .

انواع کودهای شیمیایی
کودهای نیتروژنی:
نیتروژن یکی از عناصر پرمصرف و ضروری برای رشد و نمو گیاه می باشد. مهمترین کودهای ازته که بیشتر مورد استفاده قرار می گیرند، عبارتند از: سولفات آمونیوم، نیترات آمونیوم و اوره. اثرات کمبود ازت در گندم: رشد و نمو گندم ضعیف شده و گل دهی قبل از موعد انجام می گیرد، دانه کمتری تشکیل شده و مقدار پروتئین آن کاهش می یابد.

اثرات زیاد بودن ازت در گندم: تأخیر در رسیدگی، کاهش استحکام بافت و کاهش مقاومت در برابر بیماری ها.
زمان مصرف کودهای ازته: در اراضی با آب و خاک شور، قسمتی قبل از کاشت و در اراضی معمولی در زمان آبیاری چشاب و نیز به صورت سرک و کود آبیاری و محلول پاشی در مراحل پنجه زنی، ساقه رفتن و گل دهی مصرف می شود.
مقدار مصرف کودهای ازته: بسته به نوع کود، بافت خاک، زراعت سال قبل، رقم گندم و نوع کشت (دیمـآبی) متفاوت می باشد.

کودهای فسفری:
فسفر از عناصر ضروری و پرمصرف گیاه است که در متابولیسم غذا،توسعه ریشه و تولید مثل گیاه نقش عمده ای را به عهده دارد. کلیه نیاز گندم به فسفر، علاوه بر منابع خاکی، کودهای آلی و بیولوژیک، از طریق کودهای شیمیایی فسفات آمونیوم و سوپرفسفات ها تأمین می شود. اگر بر اساس نتایج تجزیه خاک توسط آزمایشگاه، میزان فسفر قابل جذب خاک بیش از ۱۵ میلی گرم باشد، نباید کود فسفاته مصرف نمود.

اثرات کمبود فسفر در گندم: ریشه ضعیف، تأخیر در گل دادن و رسیدگی، کاهش پروتئین و کاهش مقاومت گیاه به یخبندان.
زمان مصرف کودهای فسفری در گندم: کودهای فسفاته را بایستی قبل از کاشت به زیر خاک برد و با توجه به عدم حرکت این عنصر در خاک، بهتر است در نزدیک ترین محل ودر کنار بذر قرار داد تا ریشه گیاه به آسانی به آن دسترسی داشته باشد.
مقدار مصرف کودهای فسفردار: مقدار این کود بسته به نوع کود فسفردار، نوع زمین، زراعت قبلی، رقم گندم و نوع کشت متفاوت می باشد.

کودهای پتاسیمی:
پتاسیم از عناصر ضروری و پرمصرفی می باشد که علاوه بر نیاز گیاه، آن را در برابر تنش های محیطی حفظ می کند و به سه شکل کلرور پتاسیم، نیترات پتاسیم و سولفات پتاسیم به بازار عرضه می گردد. کود کلرور پتاسیم محلول بوده و میزان پتاسیم قابل توجهی دارد ولی به هیچ وجه در اراضی شور مصرف این کود توصیه نمی گردد و به جای آن بهتر است از سولفات پتاسیم استفاده گردد. مصرف کودهای پتاسه در خاک هایی قابل توصیه است که مقدار پتاسیم قابل مصرف آن کمتر از ۲۵۰ میلی گرم در کیلوگرم باشد.

اثرات کمبود پتاس در گندم: کاهش مقاومت در مقابل خشکی، کاهش مقاومت در مقابل یخ زدگی، کاهش مواد پروتئینی، کاهش رشد، کاهش مقاومت در مقابل بیماری ها، کاهش مقاومت در برابر ورس و کاهش مقاومت در برابر شوری.
اثرات زیاد بودن پتاس: زیادی بیش از حد پتاس در محیط ریشه، منجر به زیاد شدن غلظت نمک می شود.
زمان مصرف کودهای شیمیایی پتاسه در گندم: تمام نیاز کود پتاسه به شکل سولفات پتاسیم قبل از کاشت و زمان تهیه بستر بذر در عمق ۱۰ سانتی متری زیر بستر بذر قرار داده می شود و در صورت مشاهده کمبود و نیز جهت بهبود کیفیت و افزایش عملکرد، می توان کلرور پتاسیم را به صورت سرک در طول رشد با کودهای ازته و نیز بعد از خوشه دهی به همراه کودهای ریزمغذی استفاده کرد.

کودهای مخلوط:
گاهاً کودهای نیتروژن، فسفر و پتاسیم که بیش از سایر عناصر مورد نیاز هستند به صورت مخلوط تهیه و عرضه می شوند. به طور مثال کود مخلوط ۸ـ۴۴ـ۰ـ۱۳، دارای ۱۳ درصد نیتروژن، فاقد فسفر، ۴۴درصد پتاسیم و ۸ درصد گوگرد می باشد.

کودهای میکرو (ریزمغذی ها):
بعضی از کودهای حاوی این عناصر، مثل کودهای سولفات روی، مس و منگنز می بایستی قبل از کاشت مصرف شده و با اجرای شخم زیر خاک شوند. ولی در مورد کود سولفات آهن، بهتر است این کود با غلظت ۵ در هزار در مراحل پنجه دهی کامل، اوایل ساقه دهی و قبل از گلدهی، بر روی بوته های گندم محلول پاشی شود.

البته به جای این کودها، مصرف کود شیمیایی دیگری به نام کود میکروی کامل که تقریباً دارای تمام عناصر فرعی مورد نیاز گندم است، توصیه شده که باید با غلظت ۵ در هزار، در سه مرحله ی اوایل پنجه دهی، تولید ساقه و ظهور خوشه بر روی گیاه، محلول پاشی گردد.
توجه: اغلب کودهای شیمیایی املاحی هستند که اضافه کردن آن ها به خاک باعث تضعیف ساختمان و برخی دیگر از خواص فیزیکی خاک می گردد. به همین دلیل باید بیشترین مراقبت را در مصرف این کودها به عمل آورد. در عوض مصرف کودهای بیولوژیک باعث توسعه پایدار کشاورزی و بهبود خواص فیزیکی و شیمیایی خاک، افزایش عملکرد و کیفیت محصول و کاهش زیان های زیست محیطی می گردد.

مبارزه با آفات، بیماری ها و علف های هرز گندم

الف) آفات گندم:
یکی دیگر از عوامل کاهش دهنده عملکرد محصول گندم، آفت های مختلفی هستند که مهمترین آنها عبارتند از: سن مضر غلات، شته ها، زنبور ساقه خوار گندم، پروانه برگخوار (مینوز)، ملخ و سوسک قهوه ای و سیاه گندم. در این مطلب با سن غلات و شته های گندم، آشنا خواهیم شد.

سن مضرغلات

در پست سن گندم به طور کامل به این آفت پرداخته شده است که میتوانید آن را مطالعه کنید.
سن غلات، مهم ترین آفت گندم در سطح استان ما محسوب می شود. خسارت این آفت موجب می شود تا ارزش غذایی گندم کم شود و مقدار زیادی از محصول از بین برود. این آفت به مزارع جو نیز حمله کرده و خسارت زیادی به این محصول وارد می کند. برای مبارزه با این آفت خطرناک، لازم است طرز زندگی، نحوه خسارت و روش های صحیح مبارزه با آن را بدانیم و همه با هم در این مبارزه همگانی مشارکت نماییم.

 چرخه زندگی سن غلات:
سن گندم، حشره ای است که هر ساله ده ها کیلومتر فاصله دشت های گندم خیز و کوهستان های دور از مزارع گندم و جو را طی می کند تا قادر به ادامه نسل خود بر روی زمین باشد. نسل جدید این آفت، پس از خسارت به مزارع غلات (در دشت های غله خیز)، هر ساله به کوهستان های دور و نزدیک اطراف این مزارع مهاجرت می کند و در زیر بوته های گیاهان دائمی کوهستان ها، مانند گون و درمنه پناه می گیرد. این حشره مرموز بخشی از تابستان و تمام فصل پاییز و زمستان را در زیر بوته های کوهی، سپری می کند. در این مدت از گرما و سرما حفظ شده و در اواخر زمستان، با گرم شدن تدریجی هوا، از زیر بوته ها بیرون می آیند. آن گاه دسته جمعی به سوی مزارع گندم و جو حمله ور می شوند. به این سن ها، سن های مادری می گویند؛ چون می خواهند نسل جدید سن ها را به وجود بیاورند.خسارت سن مادر بصورت کمی (کاهش عملکرد) است . سن مادر، ضمن تغذیه از برگ و ساقه، جفت گیری کرده و شروع به تخم گذاری در پشت برگ های گندم و جو می نماید. هر سن ماده طی چندین بار تخم گذاری، حدود ۷۰ عدد تخم می گذارد. پوره یا نوزاد سن، پس از خروج از تخم ۵ مرحله رشدی (مراحل پورگی) را طی می کند و به حشره کامل سن تبدیل می شود.بنابراین سن گندم در دو مرحله به محصول خسارت می زند؛ مرحله اول مربوط به خسارت سن مادر است که از اواخر اسفند ماه به تدریج داخل مزارع گندم و جو ریزش کرده و مرحله دوم خسارت را هم پوره های سن (نسل جدید سن) باعث می شوند.

نکات قابل توجه در مبارزه اصولی با سن مضرغلات:
•    هرگز فکر نکنیم که مزارع جو از آسیب سن ها در امان هستند. بنابراین لازم است کار مبارزه با سن را در مزارع جو نیز، دنبال کنیم.
•    در زمان کاشت، راه عبور وسایل سمپاشی زمینی را در مزرعه در نظر بگیریم.
•    مرحله خمیری گندم و جو، حساس ترین مرحله در برابر حمله سن است. بنابراین با استفاده از رقم های زودرس و پرمحصول، می توان تحمل گندم را در برابر این آفت بالا برد و تغذیه سن را با اشکال روبرو کرد.
•    چون مزارع دیرکاشت گندم (کرپه)، همواره در معرض هجوم سن های بالغ نسل جدید هستند، اولاً تا آنجا که ممکن است، کشت را به موقع انجام دهید، ثانیا از این مزارع مراقبت بیشتری داشته باشید.
•    آبیاری زیاد و استفاده از کودهای ازته (مثل کود اوره)، باعث دیررسی بیشتر گندم و خسارت زیادتر به محصول می شود.

مبارزه شیمیایی با سن مادر:
خوب است بدانید برای مبارزه با سن های مادر، لازم است مزارع گندم و جو را از مرحله ابتدای ساقه رفتن محصول، به طور روزانه بازدید نماییم و با مشورت و یاری گرفتن از کارشناسان شبکه مراقبت و پیش آگاهی مبارزه با سن، زمان دقیق و مناسب مبارزه شیمیایی را پیش بینی کنیم. آنگاه با توجه به تعداد سن های مادری موجود در مزرعه و پیش بینی میزان عملکرد محصول مان، تصمیم بگیریم مزرعه را بر علیه این آفت زیان آور سمپاشی کنیم . به طور کلی وجود ۳ تا ۴ عدد سن مادر در هر مترمربع از زمین گندم یا جو، نشانگر آن است که باید با مشورت کارشناسان حفظ نباتات هر چه سریعتر مزرعه را سمپاشی کنیم.

مبارزه شیمیایی با پوره های سن:
همانگونه که بیان شد، اگر مبارزه همه جانبه ای با سن مادر انجام نشود، پوره های سن (نسل جدید سن) با وارد کردن خرطوم خود به داخل دانه های نورس و خمیری، از پروتئین دانه گندم و جو تغذیه می نمایند . بدین ترتیب علاوه بر کاهش عملکرد، باعث کاهش کیفیت محصول نیز شده و آرد گندم خاصیت نانوایی خود را از دست می دهد . چون هر سن مادر، تقریباً تبدیل به صد پوره سن جدید می شود، معمولاً خسارت پوره ها نسبت به سن مادری زیاد است (خسارت هم کیفی و هم کمی می باشد) . در این مرحله (مرحله ظهور خوشه ها تا زمان برداشت محصول)، باید هر روز مزرعه را بازدید کنیم و چنانچه تعداد پوره های سن در هر مترمربع به ۴ تا ۶ عدد برسد با هم فکری کارشناسان شبکه مراقبت، نسبت به سمپاشی کامل مزارع خود اقدام می نماییم.

شته ها
شته ها نیز با تغذیه از شیره گیاه ، عملکرد محصول را کاهش می دهند. در سال های اخیر یک نوع از شته ها به نام شته روسی گندم در مزارع گندم برخی از مناطق کشاورزی استان، طغیان کرده و خسارت های زیادی را به محصول وارد نموده است. برای مبارزه شیمیایی بر علیه این آفت نیز، باید از کارشناسان گیاه پزشکی منطقه خود یاری گرفته و با شناسایی درست آفت و رعایت زمان مناسب مبارزه، مزرعه خود را سمپاشی نماییم.

نکات قابل توجه در مبارزه با شته روسی گندم:
•    با علف های هرز هم خانواده گندم در داخل و حاشیه مزارع مبارزه کنیم.
•    زمان مناسب آبیاری ها را رعایت نموده و کوددهی های گندم را به موقع انجام دهیم.
•    در سال های کم باران (در پاییز و زمستان)، بیشتر مراقب حمله این آفت به مزارع خود باشیم.

ب) بیماری های گندم
بیماری های گیاهی در اثر حمله موجودات میکروسکوپی ، مثل ویروس ها و قارچ ها به گیاهان سرایت می کند. از مهم ترین بیماری های گندم می توان به: سیاهک های گندم، زنگ های گندم، بیماری پاخوره گندم، سفیدک پودری غلات، بیماری کوتولگی زرد جو و نماتد گالزای گندم اشاره کرد. در این مطلب به طور اختصار به بیماری های سیاهک و زنگ گندم پرداخته می شود.

سیاهک های گندم:
هر چند که خسارت سیاهک های مختلف گندم (سیاهک پنهان، سیاهک آشکار و سیاهک هندی) در چند دهه اخیر در سطح کشورمان کاهش یافته است اما باز هم شاهد آلودگی مزارع گندم به این بیماری هستیم. ضدعفونی صحیح بذور گندم و جو با سموم مناسبی مثل (کاربوکسین تیرام) از خسارت این بیماری جلوگیری می کند.

نکات قابل توجه در مبارزه با سیاهک ها:
•    قارچ یا عامل بیماری سیاهک پنهان، در داخل مزرعه و یا روی بذر گندم وجود دارد. بنابراین علاوه بر ضدعفونی کامل بذر، باید از ارقام مقاوم به این بیماری استفاده کنیم و برای دور کردن اسپورهای قارچ از دسترسی به بذر گندم، قبل از کاشت، شخم عمیق بزنیم.
•    عامل بیماری سیاهک آشکار، در درون جنین بذرهای آلوده گندم وجود دارد و تنها با روش ضدعفونی از بین خواهد رفت.
•    بهتر است از سموم دو منظوره برای مهار سیاهک های پنهان و آشکار استفاده کنیم.
•    سیاهک ناقص (سیاهک هندی)، جزء بیماری های قرنطینه ای بوده و در تجارت جهانی گندم نقش مهمی دارد. این بیماری در حال حاضر در سطح استان ما مسئله ساز نیست.

زنگ های گندم:
زنگ های زرد، قهوه ای و سیاه گندم، از جمله بیماری های مهم این محصول هستند. در اینجا، تنها به زنگ زرد (زنگ نواری) به علت اهمیت آن اشاره می کنیم.

زنگ زرد (نواری):
عامل این بیماری، قارچی است که علاوه بر گندم، به جو و گیاهان هم خانواده گندم نیز حمله می کند. این بیماری در سال های پرباران و تقریباً خنک به سرعت در مزارع گندم و جو گسترش می یابد. علائم این بیماری، به صورت جوش های زرد و نارنجی رنگ (حاصل از فعالیت قارچ) به صورت نوارهای باریکی روی برگ ها و غلاف برگ ها دیده می شود. آلودگی شدید به این بیماری، باعث کاهش تعداد دانه ها و لاغر شدن آنها گردیده و در نتیجه، عملکرد محصول کاهش می یابد.

روش های مبارزه با بیماری زنگ:
•    استفاده از ارقام مقاوم ومتحمل به این بیماری، برای کاشت
•    تراکم مناسب بوته (تا حد امکان استفاده از بذر کمتر برای کاشت گندم)
•    مصرف کودهای پتاس در زمان کاشت و در صورت لزوم در زمان داشت (استفاده از کود کلرور پتاسیم به صورت سرک در اراضی غیر شود ).
•    مبارزه شیمیایی با استفاده از قارچ کش مناسب مانند: آلتو و تیلت به میزان نیم لیتر در هکتار طی دو نوبت، به محض مشاهده اولین علائم بیماری، به صورت کانون کوبی در مرحله خوشه دهی گندم

بادزدگی گندم:
در بعضی از سال ها مزارع دیرکاشت یاُ کرپه، معمولاً دچار بادزدگی می شوند. بادزدگی ها در هنگام وزش بادهای گرم و خشک، در زمان دانه بندی گندم (حالت های شیری و خمیری دانه) حادث می شوند. در اصل بادهای گرم و خشک، باعث خشک شدن بیش از حد خاک شده و گندم نمی تواند میزان آب از دست رفته خود را در این حالت، جبران نماید. این حالت که به بادزدگی مرسوم است، موجب چروکیدگی و لاغری دانه ها شده و باعث مرگ زودرس گیاه می گردد. تحقیقات انجام شده بیانگر آن است که ارقام گندم مقاوم به خشکی که دارای برگ های ایستاده و باریکتر بوده یا دارای پیچیدگی برگ هستند، تا حد زیادی در برابر این عارضه مقاومت می کنند. رعایت تاریخ کاشت مناسب و آبیاری به موقع در هنگام وزش بادهای گرم، تا حد زیادی از صدمات وارده پیشگیری می کند.

نکات قابل توجه در بادزدگی گندم:

• اگر به هر دلیل (مثلاً خرابی موتور چاه یا سطح زیرکشت زیاد گندم) تاریخ کاشت گندم به تعویق افتاده، حتما بایستی رقمی زودرس، مثل رقم افق یا ارگ که در تنش های محیطی آخر فصل مانند بادزدگی، کم آبی و شوری مقاومت نسبی دارند ، کشت کنیم.
• اگر بافت مزرعه ما شنی (سبک) باشد، حتماً باید از کاشت ارقام دیررس تر مانند شیراز و پیشتاز پرهیز کنیم؛ چون خطر بادزدگی گندم در زمین های شنی بیشتر است. به ناچار در این اراضی باید ارقام زودرس تر کشت کنیم تا محصول گندم ما زودتر برسد و به اصطلاح از بادهای گرم و خشک آخر فصل، محفوظ بماند.

ج) مبارزه با علف های هرزگندم
علف های هرز در استفاده از آب و مواد غذایی خاک و حتی نور خورشید، با گیاه زراعی گندم رقابت می کنند و عملکرد محصول را کاهش می دهند. وجود بذر علف های هرز در محصول گندم بعد از برداشت، باعث نامرغوبی و حتی تلخی نان تولید شده نیز خواهد شد. علاوه بر آن، علف های هرز چند ساله مثل علف شور، خارشتر و شیرین بیان که در زمان برداشت گندم سبز و فعال هستند، عملیات برداشت گندم با کمباین را دچار مشکل می سازند.

علف های هرز مهم در زراعت غلات استان:
الفـ علف های هرز باریک برگ، مانند: یولاف وحشی، جوموشک، چچم، جودره و علف خونی بـ علف های هرز پهن برگ از قبیل: خاکشیر شیرین، تربچه وحشی، خردل وحشی، سلمک، خاکشیر تلخ، شاه تره، کنگر برگ ابلقی، شور، منداب، شلمی و تاتاری اولین اصل مبارزه با علف های هرز، آگاهی از فلور علف های هرز یک مزرعه می باشد. بعبارت دیگر برای هر مزرعه بایستی شناسنامه ای شامل اطلاعات کافی و کامل از نوع علف هرز، تراکم، پراکندگی و … وجود داشته باشد. اصولا مهار کردن علف های هرز به دو روش زراعی و شیمیایی، امکان پذیر است .

الف) مبارزه زراعی:
مناسب ترین روش مبارزه با علف های هرز، انجام عملیات زراعی است. برخی از این عملیات عبارتند از:
•    بوجاری نمودن بذر خودمصرفی و خارج نمودن بذر علف های هرز از آن
•    استفاده از بذر خالص و عاری از بذر علف های هرز (بذر مادری و بذر گواهی شده)
•    رعایت تناوب زراعی مناسب، مانند کشت گندم پس از گیاهان وجینی (جالیز، پنبه و نباتات علوفه ای)
•    آیش گذاری زمین و شخم به موقع آن، قبل از به گل رفتن علف ها در بهار
•    رعایت تراکم مناسب بوته های گندم در مزرعه (تا حدی که تنک نباشد).
•    بهترین روش جهت مبارزه با علف های هرز سمج مثل جوموشک و جودره، تناوب زراعی با کشت کلزا می باشد.
•    در مزارعی که آلودگی شدید به جودره وجود دارد، حتی الامکان از کشت جو خودداری شود و یا در صورت امکان یک ماه قبل از کشت، آبیاری و پس از سبز شدن علف ها، شخم زمین صورت گیرد.

ب) مبارزه شیمیایی:
در صورتی که با اجرای عملیات زراعی یاد شده، هنوز شاهد درصد قابل توجهی از علف های هرز در مزرعه باشیم، به ناچار می توان از مبارزه شیمیایی برای کاهش جمعیت علف های هرز استفاده کرد. در خصوص مبارزه شیمیایی باید توجه داشت که سموم مورد استفاده در کشت غلات از تنوع بالایی برخوردار هستند که می بایست با توجه به فلور علف هرز در مزرعه، نسبت به انتخاب آنها اقدام کرد. مبارزه با جودره در مزارع گندم با استفاده از سم آپیروس به میزان ۲۷ گرم در هکتار در مرحله نزدیک به تشکیل گره دوم علف هرز می باشد که باعث ایجاد خوشه ای ضعیف و کم بذر می شود. در مزارع آلوده به جوموشک، سم توتال با دز مصرفی ۴۵ گرم در هکتار در مرحله ۲ تا ۴ برگی علف توصیه می شود. نکاتی برای افزایش تأثیر علفکش های اختصاصی مزارع گندم:
•    علف های هرز را در مرحله گیاهچه ای آن ها بشناسیم و علفکش مناسب را انتخاب کنیم.
•    علفکش انتخابی را در زمان توصیه شده، مصرف کنیم.
•    دز صحیح (مقدار سم مصرفی در هکتار) را رعایت کنیم.
•    سمپاشی را در زمان مساعد بودن هوا و در صورت بارندگی تا ۱۲ ساعت بعد انجام دهیم.
•    از سالم بودن ترکیب علفکش اطمینان داشته باشیم.
•    از سمپاش های بوم دار با نازل مناسب و کالیبره شده، استفاده نماییم.
•    پرونده ای را برای ثبت نکات ضروری مربوط به مصرف علفکش ها، همچون کروکی محل، رقم محصول، نوع علف هرز، نوع و میزان علفکش مصرفی، شرایط جوی هنگام سمپاشی، نوع سمپاش و نتایج حاصل از مصرف سم بر روی علف هرز را در آن ثبت می کنیم. این کار کمک زیادی به ما خواهد نمود تا مبارزه با علف های هرز گندم را در آینده، به نحو موثرتری انجام دهیم.