پوسیدگی سفید ریشه زیتون

بیماری پوسیدگی سفید ریشه زیتون و نحوه مدیریت آن

مقدمه

زیتون اصلیترین محصول باغبانی استان زنجان محسوب میشود که دارای اهمیت اقتصادی بالایی است. این استان از نظر میزان تولید محصول و سطح زیر کشت باغات بارور زیتون، در رتبه اول کشوری قرار دارد. بر اساس آمار موجود سطح زیر کشت این محصول در سال ۱۳۸۶، بیش از ۱۲ هزار هکتار بود که ۶ هزار هکتار از آن بارور و ۶ هزار هکتار آن غیر بارور بوده است (آمار نامه کشاورزی، ۱۳۸۷ ) . علی رغم قابلیت بالای منطقه، متاسفانه عملکرد زیتون در منطقه طارم در مقایسه با عملکرد جهانی این محصول پایین است.

عوامل محیطی اعم از استرسهای زنده و غیر زنده، از جمله دلایل کاهش عملکرد زیتون در استان زنجان میباشند. این عوامل در درجه اول ممکن است باعث کاهش کمی و کیفی محصول زیتون شوند ولی در صورتی که درختان زیتون به صورت دراز مدت در تماس با این عوامل قرار گیرند، ممکن است منجر به زوال تدریجی و مرگ درختان بیمار گردند. از جمله عوامل زنده ای که میتواند به طور بالقوه منجر به زوال درختان زیتون شود میتوان به بیماری پوسیدگی سفیدریشه زیتون اشاره کرد.

بیماری پوسیدگی سفید ریشه زیتون

این بیماری در سرتاسر دنیا شیوع دارد و به بیماری پوسیدگی آرمیلاریایی ریشه ، پوسیدگی بند کفشی ریشه ، پوسیدگی قارچ چتری ریشه و یا بیماری قارچی ریشه بلوط نیز شناخته میشود. قارچ عامل این بیماری به اغلب درختان میوه و درختان جنگلی و حتی گیاهان دیگر مانند سیب زمینی و توت فرنگی حمله میکند. این بیماری بیشتر در باغاتی شیوع پیدا میکند که در زمینهای جنگلی تازه پاک شده احداث شده باشند.

علایم بیماری پوسیدگی سفید ریشه زیتون

در درختان بیمار علایمی مثل کاهش رشد، کوچک و زرد شدن برگها، ریزش برگها، خشکیدگی سرشاخه ها و شاخه ها و مرگ تدریجی یا ناگهانی درخت دیده میشود (شکل ۱ ) . علایم بیماری اغلب در یک سمت درخت ظاهر شده (شکل (۲ و بعد از مدتی تمام درخت را در بر میگیرد.

در این بیماری اغلب پوسیدگی در طوقه و ریشه های اصلی و فرعی ایجاد میشود (شکل ۴ ) . غالباً پوسیدگی به طرف پایینتر از طوقه حرکت میکند، ولی گاهی ممکن است اندکی به طرف ابتدای تنه نیز حرکت کند.

در اثر بیماری پوست ریشه و طوقه تغییر رنگ داده و بافت پوست حالت اسفنجی پیدا میکند (شکل۴ ) . قارچ عامل بیماری از جمله گونه های قارچی است که توان نفوذ به داخل چوب و تجزیه لیگنین را دارد. معمولا خسارت بیماری به پوست ریشه ها محدود نمانده و به طرف بافت چوب نیز گسترش می یابد ( شکل ۶ ) . ظهور بیماری در باغ ابتدا به صورت پراکنده است که به تدریج به صورت لکه هایی در اطراف منطقه شروع، انتشار می یابد. همچنین در باغاتی که آبیاری به صورت غرقابی و با جوی انجام میشود، بیماری از درختان آلوده اولیه به درختان زیر دست انتشار می یابد. اغلب در باغ مشاهده میشود که در ابتدای ردیف کشت، درختان خشک شده یا به شدت آلوده می باشند و به تدریج در جهت حرکت آب، درختان نیمه خشک و با شدت آلودگی کمتر وجود دارند که نشان دهنده ترتیب سرایت بیماری در مسیر آبیاری درختان است.

نشانه های بیماری پوسیدگی سفید ریشه زیتون

ویژگی بارز بیماری پوسیدگی سفید ریشه وجود توده های سفید با حاشیه موجدار و بادبزنی در لایه بین پوست و چوب ریشه و محل اتصال تنه و ریشه میباشد (شکل ۸ ) . که گاهی آلودگی تا یک متر به طرف بالا و در تنه سرایت میکند.

یکی دیگر از نشانه های این بیماری، ظهور رشته های تار مانند (ریزومورف یا ریشه نما) به رنگ قهوه ای مایل به قرمز تا سیاه روی سطح ریشه یا زیر پوست قسمتهای چوبی پوسیده و حتی گاهی به صورت رشته های در خاک اطراف ریشه میباشد. مهمترین نشانه بیماری که همان اندامهای باردهی( بازیدیوکارپهای) قارچ میباشد، در مراحل نهایی بیماری در پای درختان بیمار ظاهر میگردد. در اطراف درختان در حال خشکیدن، بر روی تنه، کنده و یا سطح زمین تعدادی کلاهک عسلی رنگ ظاهر میگردد که مدت کوتاهی پس از آن درخت به طور کامل خشک میشود.

وضعیت بیماری در باغات منطقه طارم

بر اساس مطالعاتی که توسط دکتر جعفری و همکاران در طول سه سال منتهی به سال۱۳۹۱ در خصوص مطالعه عوامل اصلی زوال درختان زیتون در منطقه انجام گردید ( جعفری و همکاران، ۱۳۹۱ ) بیماری پوسیدگی سفید ریشه مهمترین عامل زنده دخیل در عارضه زوال زیتون معرفی گردید. شدت آلودگی در بعضی از مناطق طارم از جمله در زهترآباد و الزین بسیار بالا گزارش گردید. در این مناطق تقریبا تمام باغات آلوده به بیماری میباشد. عمده مناطق آلوده شهرستان طارم و سطوح آلودگی ( متوسط تا بسیار بالا) در شکل ۱۰ آورده شده است.

مشخصات قارچ عامل بیماری پوسیدگی سفید ریشه زیتون

این بیماری در باغات زیتون منطقه طارم توسط گونه ای از قارچهای کلاهک دار (بازیدیومایست) به نام  Armillaria mellea  ایجاد میشود. با این حال ممکن است گونه های دیگری نیز مانند  A.Ostoyae  در سایر مناطق دنیا عامل بیماری باشند. زمستان گذرانی قارچ عامل این بیماری به صورت میسلیوم و در درختان بیمار یا در ریشه های در حال فساد میباشد. انتشار بیماری از درختی به درخت دیگر به وسیله ریزومورفها و یا تماس مستقیم بافت آلوده اتفاق میافتد. اندامهای آلوده گیاهی از طریق درختان آلوده یا ریشه ها و کنده های فاسد و به وسیله خاک، آب آبیاری، بقایای گیاهی آلوده و یا ادوات کشاورزی، از درختی به درخت دیگر انتقال مییابند. انتشار بیماری از طریق بازیدیوسپورها نیز امکان پذیر است. آلودگی ممکن است با تماس مستقیم ریشه آلوده با اندام سالم نیز انتشار یابد.

عوامل موثر بر توسعه و شدت بیماری

از عوامل تشدید کننده و موثر بر توسعه این بیماری میتوان به بافت خاک، زهکش نا مناسب، سیستم آبیاری جوی و پشته ای، تغذیه نامناسب و ضعف درخت و عدم رعایت مسائل مدیریتی باغ اشاره کرد.

مطالعات اخیر ( جعفری و همکاران، ۱۳۹۱ ) نشان میدهد که خاکهایی که دارای مقادیر زیاد سیلت و رس در بافت خود میباشند مستعد شیوع این بیماری هستند. وجود لایه نفوذ ناپذیر در خاک نیز باعث تشدید آلودگی و توسعه این بیماری میشود. مقایسه نقشه پهنه بندی هم پوشانی بین بیماری پوسیدگی سفید ریشه و مقادیر رس و شن نشان میدهد که شدت بیماری ارتباط معنی داری با میزان رس خاک دارد، در حالی که میزان شن موجود در خاک ارتباط معنی داری با شدت بیماری ندارد.

بررسیها نشان میدهد در باغاتی که به شیوه سنتی و جوی پشته ای آبیاری میشوند توسعه بیماری شدیدتر است و قارچ عامل بیماری به همراه آب آبیاری از درختان آلوده بالا دست ردیفهای کاشت به درختان پایین دست منتقل شده و باعث ایجاد آلودگی و شیوع بیماری در درختان جدید میگردد. همچنین عدم زهکشی مناسب و وجود دوره های طولانی رطوبت در خاک اطراف تنه و ریشه درختان باعث ایجاد شرایط مطلوب رشد قارچ عامل بیماری و افزایش ابتلا به بیماری میشود.

به طور کلی تمامی عوامل تنش زای زنده و غیره زنده محیطی مانند انواع آفات و بیماریها، شرایط نامساعد دما، رطوبت هوا، شوری، آهک و رطوبت خاک و شرایط نامساعد تغذیه ای که باعث ضعف و اختلال در رشد طبیعی درخت میگردند، منجر به افزایش استعداد آلودگی به قارچ آرمیلاریا و بروز بیماری پوسیدگی سفید ریشه می گردند.

مدیریت بیماری پوسیدگی سفید ریشه زیتون

یکی از مشکلات عمده در مدیریت بیماری پوسیدگی سفید ریشه این است که اغلب علایم و نشانه های بیماری زمانی بروز مییابد که تخریب بافتهای چوب ریشه و طوقه به نقطه برگشت ناپذیری رسیده باشد. بنابراین با وجود تشخیص آسان بیماری در مراحل نهایی توسعه بیماری، تشخیص اولیه آن بسیار دشوار است و عملاً با هیچ علامت یا نشانه ای در اندامهای هوایی همراه نیست. بنابراین به نظر میرسد که کاربرد روشهای تشخیص سریع بیماری در باغ میتواند در مدیریت بیماری نقش مهمی داشته باشد.

اقدامات پیشگیرانه قبل از کاشت نهال

کنترل آرمیلاریا پس از استقرار آن در باغ بسیار مشکل است. بنابراین انجام اقدامات پیشگیرانه و رعایت نکات بهداشتی در باغ بهترین و مقرون به صرفه ترین راه کنترل این بیماری است. لازم است از کاشت نهالهای زیتون در خاکهای سنگین و فاقد زهکش مناسب اجتناب شود. میزان سیلت و رس پایین خاک نیز از اهمیت بالایی در انتخاب خاک مناسب برای احداث باغ زیتون برخوردار است. بهتر است قبل از اقدام به کاشت نهال در زمینهای پاک سازی شده جنگل یا زمینهایی که قبلا محل باغ بوده است، اقدام به پاک سازی کنده ها و ریشه های باقیمانده درختان قدیمی گردد. باید از هر گونه تماس اندامهای درختان قدیمی اعم از شاخ و برگ، کنده و ریشه که مشکوک به آلودگی هستند با نهالهای جدید خودداری شود. برای این منظور باید قبل از کاشت نهالهای جدید، به وسیله تراکتور اقدام به شخم عمیق زمین و بیرون آوردن کنده ها و ریشه های قدیمی و پاکسازی آنها کرد. همانطور که اشاره شد قارچ آرمیلاریا بیشتر از طریق ریزومورفها ایجاد آلودگی میکند و در باغاتی که فاصله درختان کم باشد خطر گسترش و توسعه بیماری بیشتر است. رعایت نکات بهداشتی و پیشگیرانه و همچنین مسایل به زراعی و تقویت درخت سهم زیادی در پیشگیری و کنترل بیماری آرمیلاریا دارد. استفاده از پایه های مقاوم یکی دیگر از روشهای پیشگیری از توسعه پوسیدگی سفید ریشه زیتون است که در منابع به آن اشاره شده است. با این حال در زیتون تفاوتی بین دو رقم عمده کشت شده در منطقه ( زرد و روغنی) از نظر مقاومت به بیماری مشاهده نگردید (جعفری، اطلاعات چاپ نشده).

اقدامات لازم پس از دیدن علایم بیماری پوسیدگی ریشه زیتون در باغ

در باغاتی که وجود بیماری پوسیدگی سفید ریشه اثبات شده است میتوان با حذف درختان آلوده گسترش بیماری را کند کرد. حذف کامل کنده و ریشه درختان بیمار از خاک جهت جلوگیری از سرایت آلودگی به درختان سالم لازم است. برای این منظور:

• باید تمامی درختانی که علایم نشان داده اند حذف شوند و دقت شود که ریشه های آلوده در باغ پراکنده نشوند.
• اولین درختان در هر سمت درخت آلوده که حتی علایم آلودگی هم نشان نمیدهند را باید حذف کرد.
• ریشه درختانی که فاقد علایم بیماری هستند را نیز باید بررسی کرد و در صورتی که هر یک از آنها نشانه هایی از آلودگی ریشه را نشان دادند به همراه درختان مجاورشان باید حذف گردند.
• اقدام به حفر کانالهای نسبتاً عریض به عمق ۳۰ـ۶۰ سانتیمتر در اطراف درختان مشکوک به بیماری. پوشاندن جداره این کانالها با پلاستیکهای مشکی و سپس پر کردن آنها از توسعه و انتشار بیماری جلوگیری میکند.

تمهیدات فوق گسترش بیماری را تا حد زیادی در باغ کنترل میکند اما مناطق پاکسازی شده همچنان باید آلوده در نظر گرفته شود. به دلیل از دست دادن تعداد زیادی درخت، انجام دستورالعمل فوق کمی تردید برانگیز و سخت است اما اقدامات پیشگیرانه جهت جلوگیری از سرایت بیماری به سایر مناطق باغ مقرون به صرفه تر به نظر میرسد.

بهینه سازی شرایط رشد و تقویت درخت

رعایت تمامی شرایط مطلوب رشد درخت اعم از انتخاب خاک و آب مناسب، به کار گیری سیستمهای آبیاری مناسب، تامین احتیاجات تغذیه ای، جلوگیری از اعمال تنش به درخت طی برنامه های آبیاری و کود دهی و همچنین پیشگیری از آسیب دیدگی و ضعف درخت در اثر آفات و عوامل بیماری زای دیگر، منجر به تربیت درختانی قوی و مقاوم در برابر بیماری پوسیدگی سفید ریشه زیتون و جلوگیری از توسعه این بیماری در باغات میشود. تغذیه و آبیاری مطلوب درختان باعث تقویت و ایمن شدن درختان در برابر بروز پاتوژن عامل بیماری میشود. اما باید مراقب بود که این برنامه ها منجر به بروز تنش و ایجاد شرایط مساعد جهت حمله قارچ عامل بیماری نشود. همچنین باید مراقب بود که طی عملیات خاک ورزی و تردد ماشین آلات در باغ، از آسیب دیدن ریشه و تنه درختان و همچنین انتشار ریشه های آلوده در سطح باغ خودداری گردد.

کنترل شیمیایی بیماری پوسیدگی سفید ریشه زیتون

کنترل شیمیایی بیماری پوسیدگی سفید ریشه زیتون چندان موفقیت آمیز نمیباشد. پژوهشهای زیادی در زمینه بخار دهی، آب دادن خاک ( drenches ) و تزریق مواد شیمیایی به تنه درخت انجام شده است که نتایج مطلوبی حاصل نشده است. با این حال تزریق نیم تا یک کیلوگرم متیل بروماید به ازای هر ۳۰ متر مکعب خاک، در خاکهای شنی سبک و در پاییز قبل از کاشت، برای ۳ـ۵ سال از حمله پاتوژن این بیماری جلوگیری میکند. البته باید توجه داشت که بخاردهی گران بوده و نگرانیهایی در خصوص اثرات زیست محیطی بلند مدت آن وجود دارد. همچنین تزریق برخی ترکیبات شیمیایی مانند فسفانات پتاسیم در تنه درخت، برای تسریع بهبود درختان میوه هسته دار موثر گزارش شده است که به نظر میرسد این روش بیشتر برای تک درختان و موارد خاص پاسخگو باشد.

همچنین شما میتوانید با مراجعه به پستهای زیر مطالب مفید دیگری را در مورد زیتون مطالعه نمایید

هرس درختان زیتون

تولید نهال زیتون