۹ سال پیش

مقایسه سطوح مختلف تنش خشکی بر عملکرد و اجزای عملکرد پنج رقم کنجد در منطقه گرمسیر

مقایسه سطوح مختلف تنش خشکی بر عملکرد و اجزای عملکرد پنج رقم کنجد در منطقه گرمسیر
*محمدرضا محمدرضا خانی1، حسین حیدری شریف آباد2، حمید مدنی3، زهره امینی4.
1- دکترای زراعت، از دانشگاه آزاد اسلامی علوم تحقیقات تهران، 2- عضو هیأت علمی موسسه تحقیقات نهال و بذر کرج، 3- عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک، 4- کارشناس ارشد زراعت و عضو باشگاه پژوهشگران جوان دانشگاه آزاد اسلامی واحد اقلید.

چکیده:
به منظور مقايسه اثرات شدت تنش بر عملکرد و اجزای عملکرد پنج رقم کنجد، آزمایشی به صورت کرت های خرد شده در قالب بلوک های کامل تصادفی با پانزده تیمار و سه تکرار در سال زراعی 1389- 1388 در مزرعه مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی جیرفت و کهنوج اجرا شد. کرت های اصلی سه سطح تنش خشکی شامل: تنش ملایم، متوسط، شدید و کرت های فرعی پنج رقم کنجد شامل: JL13 ،TS3، اولتان، داراب14 و یلووایت بود. در این تحقیق صفاتی از قبیل عملکرد دانه، تعداد کپسول در بوته، تعداد دانه در کپسول و وزن هزار دانه اندازه گیری شد. نتایج نشان داد که اثر متقابل تیمارها بر صفات بجز وزن هزار دانه در سطح آماری 1% معنی دار بود. در اثر سطوح تنش با افزایش تنش خشکی عملکرد کاهش یافت و در اثر ارقام رقم داراب 14 بالاترین عملکرد را داشت. در اثر متقابل تیمارها بالاترین عملکرد را در هر سه سطح تنش رقم داراب 14 ایجاد کرده است و در تنش شدید با 1/593 کیلوگرم در هکتار بالاترین عملکرد را داشته است. با افزایش تنش رقم داراب14 با ایجاد مقاومت توانسته وزن هزار دانه خود را نسبت به سایر ارقام افزایش دهد. بنابر این رقم داراب 14 را می توان به عنوان رقمی مقاوم به کمبود آب معرفی کرد.

کلید واژه: .

مقدمه:
کنجد (Sesamum indicum L.) گیاه یکساله خودگشن با دیرینه زراعی طولاني که به علت دارا بودن درصد زیاد روغن و مقدار مناسب پروتئین به عنوان یک منبع تغذیه⁭ای محسوب می⁭شود (نصر، 1382). سطح زيركشت جهاني كنجد در سال 2007 میلادی بالغ بر 3/7 میلیون هکتار و میزان تولید بیش از 3/3 میلیون تن گزارش شده است. در همین سال، ایران با سطح زیرکشت 40 هزار هکتار و تولید 28 تن دانه به ترتیب 55/0 و 83/0 درصد از سطح زیرکشت و تولید جهانی را به خود اختصاص داده است (FAO, 2007). كنجد از دانه⁭هاي روغني مناطق گرم و نيمه⁭گرم است، ولي كشت ارقام جديد آن به مناطق معتدله نيز گسترش يافته است. اين گياه داراي ارقام محلي زيادي است و در اغلب كشورها توسط كشاورزان خرده مالك و به صورت سنتي كشت و كار مي⁭شود (Weise, 2000). مقدار روغن در زمان رسيدگي فيزيولوژيكي به سطح ثابتي مي رسد و تا زمان رسيدگي بذر نوسان اندكي دارد .(Folwer and Dawney, 1970)آبياري مي تواند موجب افزايش مقدار روغن شود، در صورتي كه تنش خشكي (Mailer and written,1987 ) موجب كاهش آن مي شود و بطور كلي عوامل محيطي اثرات معكوس بر مقدار روغن و پروتئين دارند. از نظر درصد روغن و عملكرد روغن دانه ارقام مقاوم به تنش موفق تر عمل مي نمايند (Smith.1990). منصوري (1384) 49 ژنوتيپ کنجد شامل توده⁭هاي بومي، رقم⁭های داخلي و ژرم⁭پلاسم خارجي نسبت به تنش (آبیاری پس از تبخير 170 ميلي⁭متر از سطح تشتك کلاس A) وجود تنوع در صفاتی از قبيل ارتفاع، عملكرد و تعداد كپسول را نشان داد. با توجه به خشكسالي هاي پي در پي کنجد توانسته جايگاه ويژه ای را در شهرستان های استان كرمان به خود اختصاص دهد. بر این اساس به بررسی مناسب ترین رقم کنجد با توجه به عملکرد و اجزای عملکرد در شرایط تنش اقدام گردید.
مواد و روش ها:
این تحقیق در سال زراعی 1389-1388 در مزرعه مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی جیرفت و کهنوج انجام شد. این طرح به صورت کرت های خرد شده در قالب بلوک های کامل تصادفی در پانزده تیمار و سه تکرار انجام گرفت. تیمارهای آزمایش شامل کرت های اصلی سطوح مختلف تنش خشکی شامل: تنش ملایم، آبیاری در زمان ظرفيت زراعي خاک 75%، تنش متوسط، آبیاری در زمان ظرفيت زراعي خاک 50% و تنش شدید، آبیاری در زمان ظرفيت زراعي خاک معادل 25% . همچنین کرت های فرعی شامل پنج ژنوتيپ کنجد با اسامي JL13، TS3، اولتان، داراب14 و یلووایت بود. کاشت در اول مرداد ماه انجام گرفت. هر کرت شامل 4 رديف کاشت 5 متری بود که به صورت متراکم در عمق مناسب کشت و در مرحله 4 تا 6 برگی با در نظر گرفتن فاصله 10 سانتی متری بوته ها تنک شد. جهت اعمال تنش آبیاری ابتدا ظرفیت زراعی مزرعه (Field Capacity) را با استفاده از یک روش ساده که به تفضیل در ادامه آمده است، کرت 2×2 را تهیه و آن را کاملاً پر از آب نموده و روی آن با پلاستیک محصور شد تا خاک کاملاً اشباع شود و بعد از مدت 24 ساعت که آب خلل و فرج درشت خاک توسط نیروی ثقل خارج شد، پلاستیک را برداشته، نمونه خاک تهیه و پس از توزین، در آون با درجه حرارت 105 درجه سانتیگراد به مدت 24 ساعت قرار داده شد. سپس نمونه را با ترازوی دقیق وزن و میزان رطوبت تبخیر شده محاسبه شد. در هنگامی که پلاستیک از روی کرت برداشته شد FC با دستگاه رطوبت سنج دستی اندازه گیری شد تا دو روش با هم مقایسه و تفاوت چندانی دیده نشود. اعمال تیمار تنش بدین صورت انجام گرفت که رطوبت خاک پس از اینکه به میزان مورد نظر رسید (کنترل رطوبت با دستگاه رطوبت سنج ) آبیاری صورت گرفت (تنش بر اساس دور آبیاری) در تیر ماه در تیمارهای تنش 75% = FCتقریباً هر 8 روز یک بار آبیاری و تیمار50% = FCهر 12 روز یک بار آبیاری و در تیمار 25% = FCحدوداً هر 20 روز یک بار آبیاری انجام گرفت، در حالی که با سرد شدن هوا در اواخر دوره رشد در ماههای آبان و آذر تیمار 75% = FC حدود 18 روز یک بار و تیمار50% = FC حدود 28 روز یک بار و تیمار 25% = FCهر 42 روز یک بار آبیاری انجام گرفت. کلیه عملیات داشت برای همه تیمارها (به جز آبیاری) یکسان انجام شد. در پایان فصل عملکرد دانه، تعداد کپسول در بوته، تعداد دانه در کپسول و وزن هزار دانه اندازه گیری گردید. داده ها با نرم اقزار MSTATC تجزیه ئوریانس شده و از نرم افزار Excel جهت رسم نمودار استفاده شد.
نتایج:
اثر سطوح تنش، ارقام و اثر متقابل تیمارها بر عملکرد در سطح آماری 1% معنی دار بود. طی آزمایشاتی توسط حیدری (1382) تحت تأثیر تنش کم آبی، اولین و مهمترین صفتی که تحت تأثیر قرار گرفت، عملکرد دانه بود و ارقام می توانند عملکردهای متفاوتی را با توجه به تنش کم آبی از خود نشان دهند. در اثر تنش بر عملکرد دیده میشود عملکرد از سمت تنش ملایم به شدید کاهش می یابد(جدول1). در اثر ارقام بر عملکرد رقم داراب 14 بالاترین عملکرد( 9/964 کیلوگرم در هکتار) را ایجاد کرده است(جدول2). اما در اثر متقابل تیمارها در منحنی یک، تفاوت عملکرد در ارقام کنجد در تنش ملایم بسیار مشهود می باشد. رقم داراب 14 بالاترین و رقم TS3 کمترین عملکرد را دارا است. با افزایش تنش خشکی در تنش متوسط کاهش عملکرد در ارقام دیده شد و اختلاف در عملکرد بین ارقام کمتر شده است و تقریباً در این سطح تنش اختلاف عملکرد بین رقم JL13 و داراب 14 به حداقل رسید. ولی مجدداً در مرحله تنش شدید اختلاف در عملکرد در این دو رقم افزایش یافت. ولی ارقام دیگر در تنش شدید به جز داراب 14 (1/593 کیلوگرم در هکتار) تقریباً عملکرد یکسانی را نشان دادند.
جدول1- مقایسه میانگین صفات اندازه گیری شده تحت تأثیر سطوح تنش خشکی

اعداد دارای حروف مشترک تفاوت معنی داری را نشان نمی دهند.

جدول2- مقایسه میانگین صفات اندازه گیری شده تحت تأثیر ارقام

اعداد دارای حروف مشترک تفاوت معنی داری را نشان نمی دهند.

اثر سطوح تنش و اثر ارقام بر تعداد کپسول در بوته در سطح آماری 1% و اثر متقابل تیمارها در سطح آماری 5% معنی دار بود. در اثر تنش بالاترین تعداد کپسول از تنش ملایم(4/95) حاصل شده که با تنش متوسط تفاوت معنی داری را نشان نمی دهد (جدول1). در اثرارقام بالاترین تعداد کپسول در گیاه (78/93) از رقم داراب 14 حاصل شده است (جدول2). در اثر متقابل تیمارها در منحنی دو، دیده شد که تفاوت بین داراب 14 و JL13 در تنش ملایم چندان قابل محسوس نیست ولی این تفاوت با سه رقم دیگر در این تیمار تنش کاملاً محسوس می باشد. در تنش متوسط تفاوت بین دو رقم داراب 14 و JL13بیشتر شده و در تنش شدید تقریباً ًتمام ارقام از لحاظ تعداد کپسول در گیاه در یک دامنه قرار گرفتند. اثر سطوح تنش و اثر متقابل تیمارها بر تعداد دانه در کپسول در سطح 1% معنی دار بود. اما اثر ارقام تفاوت معنی داری را نشان نداد. در اثر تنش بالاترین تعداد دانه در کپسول (66/51) از تنش متوسط حاصل شد(جدول1). در اثر ارقام بالاترین تعداد دانه در کپسول (68/40) از رقم اولتان حاصل شده است که با سایر ارقام تفاوت معنی داری را نشان نمی دهد (جدول3). در اثر متقابل تیمارها در منحنی سه از لحاظ تعداد دانه در کپسول در تنش ملایم رقم اولتان در یک گروه بالاتر از بقیه ارقام که در یک گروه دیگر قرار داشتند است. ولی با افزایش تنش تا متوسط رقم داراب14 و یلووایت تعداد دانه در کپسول بیشتری را داشتند و این در حالی بود که در تنش شدید تقریباً تمام ارقام از لحاظ این صفت در یک گروه قرار گرفتند. اثر تیمارها و اثر متقابل آنها بر وزن هزار دانه معنی دار نبود. در اثر متقابل تیمارها در منحنی چهار در تنش ملایم وزن هزار دانه ارقام تقریباً دارای ثبات بوده ولی در تنش متوسط تقریباً وزن هزار دانه رقم داراب 14 کمتر از ارقام JL13، اولتان، یلووایت و TS3 می باشد ولی از تنش متوسط به تنش شدید رقم داراب 14 با ایجاد مقاومت توانسته وزن هزار دانه خود را افزایش دهد در حالیکه وزن هزار دانه بقیه ارقام از تنش متوسط به شدید، کاهش پیدا کرده است. با توجه به نتایج می توان رقم داراب 14 را به عنوان رقمی مناسب برای کاشت در مناطق که دارای کمبود آب می باشند کشت نمود.

منابع:
حيدري شريف آباد، ح. (1382). روش هاي كاهش خسارت خشكي و خشكسالي. كميته ملي مديريت خشكي و خشكسالي كشاورزي، وزارت جهاد كشاورزي، 172 صفحه.
منصوری، س. (1384). بررسی ترکیب⁭پذیری و هتروزیس در کنجد با استفاده از متد دی⁭آلل کراس، پایان⁭نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس،
نصر، ز. ( 1382). ارزیابی مقایسه خصوصیات فیزیکی و شیمیایی مهم دانه در برخی ارقام سویا، پایان⁭نامه کارشناسی ارشد فیزیولوزی گیاهی، دانشگاه ارومیه،
F.A.O. (2007). Available (online: http//www.FAO.org).
Folwer, D. B., and Daweny R. K. (1970). Liquid and Morphological changes in developing rapeseed (Brassica napus L.).Canadian Journal of plant Sci. 50:233-247.
Mailer, R. J., and written, N. (1987). Glucosinalate variability in Rapeseed in .Australia. In: Proceedings of the seventh International Rapeseed Congress Poznan. Poland the plant Breeding and Acclimatization. Institute. Piznan. pages 671-675.
Smith, L. 1., and Scarisbrick. D. H. (1990). Reproductive development oilseed rape (Brassica napu.Bienvenu). Annals of Botany. 65:205-212.
Weise, E. A. (2000). Oilseed crops. Blackwell Sci. Ltd Oxford. UK. 364p.
The comparison between different levels of drought stress on yield and components yield of 5 cultivars of sesame in tropical region.
Mohamad reza Mohamad rezakhani1, Hossein Heidari SHarif Abad2, Hamid Madani3,
Zohreh Amini4.
1-ph.D. Agronomy. Islamic Azad University Science and Research Branch Tehran, 2- Scientific Member Seed and Plant Research Institute Karaj, 3-Scientific Member Islamic Azad University Branch Arak, 4- MSc. Agronomy. Young Research Club Member Islamic Azad University Branch Eghlid.
Rkhani78@yahoo.com

Abstract:
In this study, in order to compare the effects of stress intensity on yield and components yield of 5 cultivars of sesame, the experiment was done in Jiroft and Kahnoj Agricultural Research and Natural Resources Center in split plots as a randomized complete block design with 15 treatment and 3 replication during 2009-2010. The main plots have 3 levels of stress drought: mild, average and severe and sub plots have 5 cultivars of sesame includes TS3, JL13, Oltan, Darab14 and Yellow White. In this study, some properties such as seed yield, number of capsule in plant, number of seeds in capsule and 1000 seed weight were measured. The results showed that the interaction effect of treatments on properties except 1000 seed weight in 1% statistical level was meaningful. The effect of stress intensity was yield decreased by increasing stress drought and in effect cultivars Darab14 has highest yield. In interaction treatment were made highest yield in 3 levels stress of Darab14 cultivar and in severe stress had (593/1 kg/ha) the highest yield. By increasing stress intensity Darab14 by making stability could increases the1000 seed weight to others. So Darab14 could introduce as a resistant cultivar to decrease water.