زنبور طلایی مغزخوار پسته
زنبور طلایی مغزخوار پسته
مقدمه
در مرحله لاروی گروههای مختلف راسته بال غشائیان (زنبورهـا)، دو رﮊیـم حشـره خـواری و گیـاه خواری دیده می شود. رﮊیم حشـره خـواری بـه دو صـورت انگلـی و شـکارگری منحصـر بـه زیـر راسـته زنبورهای ساقه دار می باشد که در مرحلـه لاروی از تخـم، لارو، شـفیره و حشـره کامـل حشـرات دیگـر تغذیه می کنند. این زیرراسته که ازنظر مبارزه بیولوﮊیک اهمیت زیادی دارد به دو گروه تقسیم می شود:
گروه زنبورهای نیش دار که ماده ها به جای تخم ریز در انتهای شکم مجهـز بـه نـیش مـی باشـند و برای فلج کردن شکار یا دفاع به کار می رود.
گروه زنبورهای تخم ریزدار، که فعالیـت آنهـا غالبـاﹰ بصـورت انگلـی اسـت و اصـطلاحاﹰ زنبورهـای پارازیت نامیده می شوند. این زنبورها با استفاده از تخمریز مته ای خود، تخم ها را درون بدن میزبان یا درون تخمهای آنها قرارداده و آن هـا را از بـین مـی بـرد. زنبورهـای ایـن گـروه دارای چهـار بـالا خانواده می باشد که بالا خانواده Chalcidoidea به واسطه این کـه زنبورهـای مغزخـوار پسـته درآن قرار دارند، شرح داده می شود:
بالا خانواده Chalcidoidea غنی ترین بالا خانواده از راسته بالغشائیان (زنبورها) می باشد. تـاکنون تعداد زیادی از گونه های این بالاخانواده به عنوان پارازیت از روی آفات مختلف گیـاهی جمـع آوری و شناسایی شده اند. برخی از آنها به عنوان آفت گیاهی مطرح می باشـند. ایـن بـالا خـانواده بیشـترین دامنـه میزبانی را دارد، بطوریکه بیش از ۵۰۰ خانواده از بندپایان و ۵۲ خانواده گیاهی بعنوان میزبان ایـن زنبورهـا محسوب می شوند و در شرایط طبیعی مساعد دارای ارزش خاصی در برقراری و حفظ تعـادل بیولوﮊیـک آفات می باشند. همچنین در برنامه های مدیریت آفات، زنبورهای این بالاخانواده بـه عنـوان یـک دشـمن طبیعی نسبت به آفت کش ها ترجیح داده می شوند. بطوری که گفتـه شـد ایـن زنبـور هـا عمـدتاﹰ فعالیـت حشره خواری داشته و به عنوان عوامل پارازیت شناسایی شده اند. با وجود این بعضی گونـه هـای آنهـا از خانواده Torymidae و Eurytomidae ماننـد زنبور طلایی و زنبور سیاه مغزخوار پسته کـه در مرحلـه لاروی دارای رﮊیم گیاهخواری می باشند و در داخل میوه زندگی می کنند. این نشریه بـه شـکل شناسـی، دوره زندگی، نحوه خسارت و روش های کنترل این دو آفت می پردازد. در خصوص زنبورهای مغزخوار پسته، با توجه به اینکه زیسـت شناسـی مراحـل رشـدی آفـت در ارتباط با فنولوﮊی و مراحل رشد و نمو درخت و میوه پسته مـی باشـد. بنـابراین مراحـل فنولـوﮊی پسـته از تورم جوانه ها تا برداشت محصول روی رقم قزوینی (کله بزی) به ۱۰ مرحلـه بـه شـرح زیـر تفکیـک شـد (جلیلوند، ۱۳۸۵ و بصیرت ۱۳۷۹ و .Carane, 1989)
مرحله اول = تورم جوانه ها.
مرحله دوم = ظهور سنبله گل های نر.
مرحله سوم= ظهور خوشه گل های ماده، شروع رویش برگ ها، گرده افشانی.
مرحله چهارم = تشکیل خوشه و میوه پسته، ظهور کامل برگ ها، زوال و ریزش گل های نر.
مرحله پنجم = رشد سریع پسته (میوه پسته رشد نموده ولی مغز هنوز رشد نکرده است).
مرحله ششم = رشد فیزیکی پسته کامل شده و مغز در ابتدای مرحله رشدی می باشد.
مرحله هفتم = شروع رشد مغز.
مرحله هشتم = رشد سریع مغز و بزرگ شدن سریع لپه ها.
مرحله نهم = نرم شدن پوست رویی و جدا شدن از پوسته استخوانی
مرحله دهم = رسیدن پسته.
زنبور طلایی مغزخوار پسته
Megastigmus pistaciae Walker (Hymenoptera : Torymidae)
شکل شناسی
حشره بالغ به رنگ زرد فلزی و اندازه ۳ تا ۵ میلی متر، چشم های مرکب قرمز، گونه ها برجسته و شاخکها ۱۴ بندی بوده و تخمریز در مادهها سیاه، بلند و خمیده میباشد (شکل ۱). لاروها ورمی فرم، کمی خمیده و به رنگ سفید کدر که بدن آن از ۱۳ بند تشکیل شده و اندازه لارو کامل ۶ میلیمتر می-باشد (شکل ۲). شفیره شیری رنگ و به اندازه حشره بالغ است که داخل مغز میوه خورده شده تشکیل میشود (شکل ۳) (رجبی، ۱۳۳۸.، تقیزاده و صفوی، ۱۳۳۹ و جلیلوند، ۱۳۸۵).
دوره زندگی
زنبور طلایی مغز خوار پسـته ، ۲ نسـل در سـال داشـته و خلاصـه ای از دوره زنـدگی ایـن آفـت در جدول ۱ آمده است. این آفت زمستان را به صورت لارو کامل درون پسته های باقیمانـده روی درخـت یـا کف باغ به حالت دیاپوز میگذراند. پسته هایی که آلوده به لارو زنبـور هسـتند پوسـت چروکیـده و تیـره رنگ دارند ولی پسته های پوک دارای پوست صاف و روشن و بدون چروکیدگی می باشـند (شـکل ۴) . زمان تشکیل شفیره ها حدوداﹰ از هفتـه سـوم اردیبهشـت شـروع و نیمـه دوم خـرداد مـاه پایـان یافتـه و اوج شفیرگی آنها نیمه اول خرداد می باشد. شروع شفیرگی با مرحله ۴ فنولوﮊی پسته همزمان بـوده کـه در آن سنبله گل های نر از بین رفته، برگ ها کامل شده و خوشه و میوه تشکیل گردیـده اسـت (رجبـی، ۱۳۳۸.، تقیزاده و صفوی، ۱۳۳۹.، جلیلوند، ۱۳۸۵ و .( Jarraya and Bernard, 1971 )
ظهور زنبورهای بالغ نسل بهاره
حدوداﹰ یک هفته تا ۱۰روز بعد از تشکیل اولین شفیره های زنبور طلایی مغزخوار پسته (از نیمه دوم خرداد ماه) زنبورهای بالغ بـا جویدن پوسته های پسته و ایجاد سوراخی ساده به قطر ۱.۲ میلی متر (شکل۵) از آن خارج می شوند و بعد از چندین ساعت کم تحرکی، در سطح باغ ها به پرواز در می آیند. دوره ظهور زنبورهای بالغ از نیمه دوم خرداد تا دهه اول تیرماه می باشد که در این زمان پسته از نظر فنولوﮊی در مرحله پـنجم رشـدی قـرار دارد یعنی رشد فیزیکی پسته کامل شده ولی مغز هنوز رشد نکرده است. ماده هـای ظـاهر شـده تقریبـاﹰ دو هفتـه پس از ظهور توسط تخم ریز بلند و سیاه رنگ خود عمدتاﹰ یک عدد و گاهی دو عدد تخم داخل مغز قرار می دهند. تخم گذاری از نظر زمانی با مرحله ششم فنولوﮊی پسته مطابقت دارد که مغـز در ابتـدای مرحلـه رشدی میباشد (جلیلوند، ۱۳۸۵).
تخم گذاری، تفریخ تخم و تغذیه لاروهای نسل اول
حشرات کامل ماده بعد از جفتگیری تخمهای خود را داخل مغز پسته قرار مـیدهنـد. بعـد از تفـریخ تخم لارو از جنین و با شروع رشد مغز از مغز پسته (لپه ها) تغذیه کرده ولی از پوسـته بـذر پسـته تغذیـه نمیکند (شکل ۶). خسارت آفت زنبور طلایی مغز خوار پسته در این مرحله باعث لکه دار شدن و سیاه شدن و خشک شدن میوه پسته می گردد (شکل ۷). بطوریکه تخمگذاری زنبورها در مراحل اولیه و تغذیه لارو از جنین پسته باعـث لکه دار شدن و و سیاه شدن و خشک شدن میوه پسته می گردد که در این مرحله خسارت خیلی شدیدی به محصول پسته وارد می کند (شکل ۷) (بصیرت، انتشار نیافته). دوره تکامل لاروهای نسل تابستانه حدود ۵ هفته به طول می انجامد (شکل ۸) که با مرحله هشتم فنولوﮊی پسته مطابقـت دارد و لپـه هـا کـاملاﹰ رشـد کرده است. در پسته های آلوده، بخش اعظم لپه ها توسط لاروها خورده مـی شـود. هـر چنـد دوره لاروی این نسل در مقایسه با نسل بهاره کوتاه تراست ولی بیشترین مرگ و میر ناشی از حمله پارازیت ها در ایـن نسل به آنها وارد می شود (جلیلوند، ۱۳۸۵).
تشکیل شفیره و خروج زنبورهای بالغ نسل تابستانه
با سپری شدن دوره لاروی زنبور طلایی مغزخوار پسته ، لاروها داخل حفره مغز به شفیره تبدیل می شوند و روند شفیره شدن طی یک مرحله زمانی یک ماهه، از اوایل مرداد تا اواخر مرداد صورت می گیرد که با مرحله هشتم فنولوﮊی پسته مطابقت دارد (مغز کامل شده است). طول شفیرگی این نسل کوتاه تر از از نسل بهاره بوده، حدوداﹰ یک هفته طول می کشد. در این مرحله لارو زنبور همه مغز را تغذیه نمی کند (شکل ۹). زنبورهای بالغ این نسل از دهه اول مرداد ماه به بعد با سوراخ نمودن پوسته های سه گانه پسته، خارج می شوند. سوراخ خروجی زنبورهای بالغ نسل بهاره با سوراخ خروجی نسل تابستانه متفاوت است، به این ترتیب که در نسل اول چون میوه جوان است پس ازایجاد سوراخ و خروج حشره، بافت گیاهی روی پوست ترمیم می شود (شکل۱۰) ولی سوراخ خروجی زنبور های نسل تابستانه برآمدگی پیدا کرده و منظره ای شبیه دهانه کوه آتشفشان به قطر۱.۵ میلی متر پیدا می کند (شکل۱۱) . دوره خروج زنبورهای نسل تابستانه حدوداﹰ یک ماه طول می کشد که ابتدای خروج آنها با مرحله هشتم فنولوﮊی میوه پسته همزمان بوده (پوسته داخلی یا اندوکارﭖ هنوز سخت نشده است) ولی اواخر دوره خروج زنبورها اندوکارﭖ کاملاﹰ سخت و استخوانی می شود. زنبورهای ماده ای که زودتر خارج می شوند مشابه زنبورهای نسل بهاره، تخمگذاری کرده و ایجاد لاروهای زمستانگذران می کنند که تا اردیبهشت سال بعد داخل مغز به سر می برند و ۲ نسل کامل را ایجاد می نمایند ولی زنبورهای ماده ای که دیرتر ظاهر می شوند به علت سخت شدن اندوکارﭖ (پوسته داخلی)، قادر به تخمگذاری نبوده و از بین می روند که چنین زنبورهایی یک نسل کامل و یک نسل ناقص را بوجود میآورند .
خسارت زنبور طلایی مغزخوار پسته
خسارت آفت زنبور طلایی مغز خوار پسته مربوط به تغذیه لاروها از مغز پسته می باشد. لاروها در مغز سـکونت کـرده و از مغز میوه بدون خسارت به پوسته آن تغذیه می نمایند . لاروهای نسل بهاره حدود نیمـی از مغـز را تغذیه نموده ولی لاروهای نسل تابستانه که زمستان را درون مغز سپری می نمایند تمـامی مغـز را تغذیـه کرده و تنها پوسته مغز و فضولات خود را باقی می گذارند .
دشمنان طبیعی
زنبور طلایی مغز خوار پسته دارای دشمنان طبیعی از گروه زنبورهای پارازیتوئیـد مـی باشـد کـه دو گونه از آنها به شرح زیر شناسایی گردیده است:
۱- Eupelmus urozonus (Torymidae)
این گونه مهمترین پارازیت لارو زنبور طلایـی مغزخـوار پسـته مـی باشـد. حشـره کامـل مـاده سـبز متالیک و اندازه دو تا دو و نیم میلیمتر می باشد و تخم ریز سیاه و بلند در آن دیـده مـی شـود . لارو این پارازیتوئید به اندازه یک پنجم لارو زنبور طلایی است و روی آن مستقر می شود . شـفیره آن ریز، سفید رنگ با چشمان قرمز که داخل مغز پسته تشکیل می شود .
۲ – زنبور ( Cyrtoptyx pistaciae (Pteromalidae
به رنگ تیره و کمی کوچکتر از زنبور طلایی که شکم آن به شکل مخروط کشیده می باشد، هـر چند در بعضی مناطق پسته کاری دنیا فعالیت گیاه خواری دارد و به عنوان آفـت مغزخـوار از آن نـام بـرده شده ولی در ایران به عنوان پارازیت زنبـور طلایـی مغزخـوار پسـته مـی باشـد .
مبارزه با زنبور طلایی مغز خوار پسته
از آنجایی که پیشگیری و مبارزه با این آفت همانند زنبور سیاه مغز خوار پسته میباشد ، برای آگاهی از نحوه مبارزه به بخش مبارزه با زنبور سیاه مغزخوار پسته مراجغه شود .
همچنین مطالعه پست آفت پسیل پسته نیز پیشنهاد می گردد.
