تغذیه گوجه فرنگی گلخانه ای (قسمت دوم)
برای دربافت قسمت اول مدیریت کوددهی گوجه فرنگی گلخانه ای به اینجا مراجعه کنید
دستورالعمل مدیریت تغذیه گوجه فرنگی در گلخانه
علائم کمبود عناصر غذایی
کمبود نیتروژن
گیاهــان به مقدار زیــادی نیتروژن نیاز دارنــد. این عنصر در ســاخت کلروفیل (رنگدانه ســبز برگها) یا تبدیل نور خورشید به انرژی مورد نیاز گیاه نقش دارد.کمبود نیتروژن ســبب کاهش عمل فتوســنتز و تحت تأثیر قرار دادن رشــد رویشــی و تولید میوه میشود. در شرایط کمبود نیتروژن در گوجه فرنگی(شکل۲۱ ) رشد گیاه کم، برگها کوچک، ســاقه ها و معمولاً شــاخه های جانبی کمی تشکیل میشود.
رنگ سبز مایل به زرد در برگهای پیر و خشک شــدن برگها قبل از بلوغ، کوچــک ماندن برگهای جدید، زرد شــدن و ریزش جوانه های گل، باردهی کــم، میوه های کوچک، ســبز ماندن میوه ها در زمان بلوغ و کاهش عملکرد از سایر علائم کمبود نیتروژن اســت. مقادیر زیاد نیتروژن(شکل۲۲ ) نیز علاوه بر کاهش عملکرد و کیفیت محصول، سبب تشدید خسارت آفات و بیماریهای گیاهی میشود. تجمع نیترات در میوه از مهمترین نتایج مصرف بیش از حد نیتروژن است.
کمبود فسفر
گیاهان در تمام مراحل رشد به فسفر نیاز دارند؛ ولی بیشترین نیاز آنها در زمان اســتقرار و اوایل رشد رویشی است. اگر تأمین فســفر با مشکل روبه رو شود، این عنصر از قسمتهای مسنتر به قســمتهای جوانتر حرکت میکند. ازجمله علائم کمبود فسفر در گوجه فرنگی ســبز متمایل به آبی، تیره یا ارغوانی شدن برگ طوقه گیاه، ارغوانی شدن ســطح زیرین برگ شامل رگبرگها و مناطق بین رگبرگی، کوچک شــدن برگهای بالغ، خم شــدن برگها به ســمت پایین و توقف رشــد آنها، نازک شدن ساقه ها، قهوه ای شدن ریشه ها و کم شدن ریشه های فرعی است (شکل ۲۳ ). مصــرف اضافی این عنصر غذایی در بروز و تشــدید کمبود برخی عناصر کم نیاز مانند روی و آهن مؤثر است.
کمبود پتاسیم
گوجه فرنگی به دو عنصر پتاسیم و کلسیم حساسیت خاصی دارد. پتاســیم در کمیت و کیفیت میوه گوجه فرنگی نقش اساســی دارد. پتاسیم در ساخت پروتئین، فتوســنتز، انتقال قند از برگ به میوه، حفظ انرژی اســمزی گیاه، باز و بسته شــدن به موقع روزنه ها و در نتیجه بهبود کارایی مصرف آب، بلوغ میوه، بهبود ســفتی و شــکل میــوه، بهبود کارایی مصرف کودهای حاوی نیتروژن، افزایش میزان اسید و خوشطعم شدن میوه گوجه فرنگی نقش دارد. پتاسیم موجب رشد متوازن میوه، کاهش ناهنجاریهای رسیدگی مانند بلیچینگ، کاهش عارضه پوک شــدن و پفکی شدن میوه گوجه فرنگی، سفتی، افزایش مواد جامد و ماده خشــک میوه میشــود. حدود ۶۰ تا ۶۶ درصد پتاسیم جذب شده توسط گیاه، در میوه یافت میشود. ازجمله علائم کمبود پتاسیم، بر اثر تغذیه ناکافی ، ســوختگی حاشیه برگها و نقاط سوخته در فاصله بین رگبرگها اســت که معمولا در برگهای پیر مشــاهده میشــود (شــکل ۲۴ ) .
در گیاهان جوان برگها به رنگ سبز تیره درمی آیند. ســاقه ها کوچک و فاصله میان گره ها کم میشــود. در مرحله رسیدن، میوه ها به ســادگی ریزش میکنند. و بیمزه و فاقد pH هستند. رسیدگی میوه ها غیریکنواخت است و میوه های رسیده، لکه دار هســتند. سایر علائم کمبود پتاســیم، کاهش ارتفاع گیاه و ســطح برگ، کاهش تعداد میوه در خوشــه، کاهش تشکیل میوه و کاهش وزن میوه اســت. مصرف بیش از حد پتاسیم در برنامه مدیریت تغذیه گوجه فرنگی ، در بروز کمبود برخی عناصر ازجمله منیزیم گزارش شده است.
کمبود کلسیم
وجود کلســیم در ســاختمان دیواره ســلولی لازم است. ۹۰ درصد کلســیم گیاه در دیواره ســلولی یافت میشود و به عنوان عامــل متصل کننــده اجزای ســلول به یکدیگر عمــل میکند. در صورت بروز کمبود کلســیم، توســعه بافتهای جدید مختل میشود و عملکرد به شدت کاهش مییابد. کلسیم عنصر کلیدی در ســفتی بافت میوه گوجه فرنگی است.کلسیم سبب جلوگیری از پیری زودهنگام برگها میشــود. این عنصر مقاومت گیاه در برابر استرسهای محیطی، آفات و بیماریها را افزایش و خاصیت انبارداری آن را بهبود میبخشــد. کمبود کلسیم به طور کلی در میوه اتفاق میافتد؛ زیرا انتقال کلسیم کاملاً از طریق آوند چوب انجام میشــود و میوه ها چون تبخیر کمــی دارند، دچار کمبود کلســیم میشــوند. حدود ۵ درصد کلســیم وارد میوه میشود. بنابراین کمبود کلســیم به خصوص در مرحله رشد، به سرعت در میوه ها رخ میدهد و ســبب نکروز انتهای میوه میشــود که به آن ســوختگی گلگاه میگویند (شکل ۲۵ ) .
علائم کمبود کلسیم شــامل چروکیدگی مناطق رشــد جدید، مرگ نقاط رشدی در ریشه و اندام هوایی است. بد شکلی برگهای گیاهچه و سوختگی به رنگ زرد، قهوه ای یا بنفش در حاشــیه برگها شروع میشود و به ســمت فضای بین رگبرگی حرکت میکند. در گیاهان بالغ حاشیه جوانترین برگها و برخی فضاهای بین رگبرگی، قهوه ای میشوند. نقاط رشــدی میمیرند و تکامل جوانه های گل متوقف میشود. هر چند کمبود کلسیم در خاکهای آهکی وجود ندارد؛ اما بروز ســوختگی گلــگاه در گوجه فرنگی که ناشــی از کمبود کلســیم در میوه اســت، در این مناطق مشاهده میشود. شوری خاک، شرایط اقلیمی و نیز مدیریت نامناسب آبیاری از مهمترین عوامــل مؤثر در بــروز و تشــدید کمبود این عنصــر غذایی در محصول گوجه فرنگی است. مصرف کودهای کلسیم و به خصوص محلولپاشــی آن در رفع این نقیصه مؤثر است. استفاده از منگنز موجب کاهش سوختگی گلگاه در گوجه فرنگی میشود.
کلســیم نقش ویــژه ای در کنترل شــوری و عــوارض آن در گوجه فرنگی دارد، افزایــش شــوری موجب بــروز یک عارضه فیزیولوژیک به نام پوســیدگی گلگاه در گوجه فرنگی میشود که ناشــی از کاهش انتقال کلســیم به میوه گوجه فرنگی اســت. در شــرایط مرطوب و ســرد، برگ گوجه فرنگی ابلق و جمع شده و با کمبود عناصر غذایی اشــتباه میشود. در واقع افزایش رطوبت ســبب بروز پیچیدگی برگ، کلروز، پوســیدگی گلگاه در میوه و کاهش انتقال کلســیم به برگها و میوه ها میشــود (شکل ۲۶ ) . محلولپاشــی کلســیم، تهویه ســریع گلخانه و تنظیم شرایط محیطی در این خصوص بسیار مهم است (شکل ۲۷ ).
کمبود منیزیم
به طور کلی منیزیم در گیاه نقشهای فیزیولوژیکی و مولکولی مهمی مانند شــرکت در ســاختار کلروفیل دارد. تحقیقات نشان میدهــد که بین ۱۵ تا ۳۰ درصد کل منیزیم گیاه، در ســاختار کلروفیل اســت. بنابراین منیزیم یک عنصر مهم در فتوســنتز و ســاخت قندها است.کمبود منیزیم در کشــور شایع نیست؛ زیرا منابع آب و خاک در ایران، مقدار منیزیم مورد نیاز گوجه فرنگی را تأمین میکند. با این حال در کشتهای متراکم با عملکرد بالای ۸۰ تــن در هکتار، امکان بروز کمبود منیزیم وجود دارد. به طور مثال: در کشــتهای گلخانه ای، مصرف کودهای منیزیمی شایع اســت؛ چرا که گوجه فرنگی، منیزیم دوست و نیاز به مصرف آن تقریباً بالاســت. در اثرکمبود منیزیم به دلیل تغذیه نامناسب ، بافت بین رگبرگی برگهای پیر زرد و دچار سوختگی میشود (شکل۲۸ ).
کمبود عناصر کم نیاز
آهــن
برای تولیــد کلروفیل و فعالســازی چنــد آنزیم مؤثر در فتوســنتز و تنفس گیاه نیاز اســت. کمبود آهن، بیشــتر در خاکهای قلیایی و آهکی مشاهده میشود و در شرایط آهک زیاد، زهکشــی فقیر و غلظت بالای یونهای فلزی در خاک یا محلول غذایی، کمبود آهن تشــدید میشود. آهن قابل استفاده، در pH بالای ۷ کاهش مییابد. همچنین ســمیت منگنز، کمبود آهن را تشــدید میکند و سبب توســعه یکنواخت رنگ پریدگی و ایجاد رنگ ســبز متمایل به زرد در جوانترین برگها میشود و سایر برگها ســبز تیره باقی میمانند. در ابتدا رگبرگها ســبز بوده و ایجاد یک فرم شبکه مانند میکنند. اگر کمبود آهن تشدید شود، رگبرگهای فرعی کمرنگ میشــوند و به خصوص اگر برگها در معرض نور خورشید باشند، سرانجام میمیرند (شکل ۲۹ ). کمبود آهــن در گوجه فرنگی به خصوص در خاکهــای آهکی مناطقی مانند بوشهر و مناطقی از خوزستان بسیار شایع است.
روی
علائم کمبــود روی در بوته گوجه فرنگــی به صورت لکه هایی در نواحی رگبرگی برگهای جوان اســت. سپس برگچه ها حالت فنجان برگشته را پیدا میکنند (شکل ۳۰ ) .
منگنز
نقــش منگنز در گیــاه تا حد زیــادی به نقــش آهن، مس، روی و آنزیمهــای کاتالیزور مربوط میشــود. وجود منگنز برای فتوســنتز، تنفس و جذب نیترات موردنیاز اســت. کمبود منگنز بیشــتر در خاکهای قلیایی و آهکی وجود دارد و در خاکهای اســیدی، قابلیت جذب آن زیاد اســت. در برگهای جوان دچار کمبود منگنز، رگبرگهای وســط و بالایی برگها سبز تیره و در مقابل نقاط ســبز متمایل به زرد در پهنک برگ ظاهر میشــوند
بور
بور، در تشکیل دیواره سلولی نقش دارد و جزء ساختمان دیواره سلولی اســت. این عنصر در انتقال و متابولیسم کربوهیدراتها، گلدهی، تشــکیل میوه و تکامل بذر، جوانه زنی گرده و رشد لوله گرده نقش دارد. در اثر کمبود بور، رشــد متوقف میشود. تأمین بور مورد نیاز گیاهان، به توجه بیشــتری نیاز دارد؛ زیرا محدوده بین کمبود و ســمیت آن کم است. کمبود بور سبب ایجاد علائم در بــرگ و میوه میشود(شکل ۳۲ ) . علائم اصلی کمبود بور در برگ شامل کج شدگی برگهای جدیدتر (در کمبود شدید نقاط رشدی میمیرند) و ظهور زردی گسترده حاشیه ای در کناره های مسنترین برگها است. کمبود بور در مناطق با خاکهای آهکی و آب با کیفیت مطلوب، بیشــتر شایع است؛ اما در مناطق شور، احتمال کمبود بور کمتر و حتی امکان سمیت آن نیز وجود دارد.
مس
مس، متابولیســم کربوهیدراتها و نیتروژن را تحت تأثیر قرار میدهد. مس فعال کننده آنزیمی برای ســاخت لیگنین و ملانین اســت. کمبود مس به ندرت در گلخانه در کشت خاکی مشاهده میشــود. اســتفاده از قارچکشهای دارای ترکیبات مسی مانند اکســی کلرور مس که برای مبارزه با بیماریهای خاکزاد استفاده میشود، برای تأمین مس مورد نیاز کفایت میکند؛ اما در کشت هیدروپونیک و خاکهای آلی، احتمال بروز کمبود مس بیشــتر اســت؛ چراکه معمولاً بهم خوردن تعادل کاتیونهای فلزی مانند آهن و منگنز میتواند منجر به کمبود مس شــود. در اثر کمبود مس، حاشیه برگهای بالغ به سمت بالا خم میشود (شکل ۳۳ ).
منابع تأمین عناصر غذایی
انــواع کودهــای آلــی و میــزان مــورد نیــاز در کشــت گوجه فرنگی گلخانه ای
کودهای آلی به موادی میگویند که از لاشه و بقایای حیوانی، گیاهی و فضولات حیوانات و انســان و پسماندهای آنها به وجود آمده باشد. ماده آلی و کود حیوانی برای افزایش ظرفیت نگهداری آب در خاک، بهبود ســاختمان خاک و افزایــش دمای خاک و بهبود فعالیت بیولوژیک خاک اســتفاده میشــوند. به این نکته بایــد توجه کرد که کود آلی حاوی مقــدار زیادی عناصر غذایی است(شکل۳۴ ) .
بنابرایــن خطر به وجود آمدن شــوری ثانویه، ســمیت عناصر غذایی و تعادل نداشــتن آنها وجود دارد. مهمترین منابع کودی مورد استفاده در کشت گوجه فرنگی،کودهای گاوی و مرغی است. باتوجه به میزان ماده آلی خاک و ســابقه استفاده، از کودهای آلی بین ۱۰ تا ۲۰ تن در هکتار اســتفاده میشود. منبع کود آلی در مناطق و فصول مختلف رشد، متفاوت است. به عنوان مثال در منطقه جیرفت و کهنوج، کود مرغی بر سایر منابع کود آلی برتری دارد. کود مرغی از کود گاوی خشک غنیتر است. مصرف بیش از اندازه کود مرغی در ســالهای متمادی میتواند منجر به افزایش غلظت فســفر در خاک شود و کمبود روی و آهن را افزایش دهد. ۱۰ تن کود مرغی خشــک در هکتار، ۱۳۴ کیلوگرم نیتروژن در هکتار به خاک اضافه میکند. همین طور استفاده از ۵۰ تن کود گاوی خشــک در هکتار منجر به افزودن ۲۷۵ کیلوگرم نیتروژن به خاک میشود(شــکل ۳۵)
اغلب این نیتروژن طی فصل رشد به صورت معدنــی درآمده و منجر به افزایــش غلظت این عنصر میشــود. اگر این حالت در فاز زایشــی گوجه فرنگی اتفاق افتد، علائم سمیت نیتروژن مانند رسیدگی غیریکنواخت، کاهش دوره انبارداری و کاهش کیفیت محصول ظاهر میشــود. این مســأله یکی از معضــلات گلخانه داران تولیدکننده گوجه فرنگی اســت. توصیه میشــود که در مصرف این کودهــا احتیاط لازم به عمل آید؛ به خصوص اگر چند ســال متوالی از ایــن کودها در گلخانه استفاده شده اســت. کودهای حیوانی کمپوست نشده میتوانند اشــاعه دهنده بیماریهــای قارچی خاکزاد در گلخانه باشــند. بنابراین استفاده از مواد کمپوست شده، ضروری است.
انــواع کودهای شــیمیایی مــورد نیاز در کشــت گوجه فرنگی گلخانه ای
ترکیباتی که به عنوان مواد غذایی برای تغذیه گیاهان استفاده می شوند، باید از نظر ویژگیهای زیر بررسی شوند:
• کمتریــن هزینه هر واحــد ماده غذایی همراه با بیشــترین اثربخشی
• قابلیت حل شدن در آب
• بالاترین غلظت از آن عنصر یا عناصر
• توانایی تأمین حداقل بیش از یک ماده غذایی
• عاری بودن از آلاینده ها
کودهای نیتروژنی مورد استفاده در کودآبیاری
سه شــکل اصلی نیتروژن در کودهای حاوی این عنصر، اوره، آمونیوم و نیترات هســتند. شــکل نیتروژن، بر رشد گیاه و pH محلول بستر تأثیر دارد. اوره نمیتواند به طور مستقیم توسط گیاه مورد اســتفاده قرار گیرد و به محــض ورود به خاک، به آمونیوم تبدیل میشــود. از آنجایی که اوره از نظر الکتریکی خنثی است و توســط ذرات باردار خاک جذب نمیشود، درنتیجه به آسانی از دســترس ریشه خارج میشــود. این کود به دلیل کارایی پایین، معمولاً در کود آبیاری اســتفاده نمیشــود. اوره و اوره فسفات از انواع این کودها هستند. کودهای حاوی آمونیوم به سادگی توسط رسهای خاک تثبیت میشوند و کمتر در معرض شستشو قرار میگیرند؛ اما این تثبیت، آن را از دســترس ریشــه نیز خارج میکند. آمونیوم اغلب قبل از جذب توســط گیاه، به نیترات تبدیل میشود. این تبدیل بسته به شــرایط میتواند از یک تا چند هفته انجام شــود. در کشتهای بدون خاک به دلیل واکنش نداشتن نیتریفیکاسیون، غلظت بالای آمونیوم موجب ســوختگی گیاه میشــود. مقدار قابل توجهی از آمونیوم هــم در خاکهای با pH زیاد به صورت گاز آمونیاک تلف میشود. نیتروژن آمونیومی به رشد شادابتر گیاه، تولید برگهای توســعه یافته و ســاقه های طویل و بلند کمک میکند. در شرایط ابری و ســرد خاک، مصرف نیتروژن به شــکل آمونیوم برای گیاه راحتتر اســت؛ چراکه حساسیت ریشه در دمای پایین نسبت به غلظت آمونیوم کمتر است. حال آنکه در درجه حرارت بالا، استفاده از ترکیباتی با درصد آمونیوم بالا مانند کودهای مرغی تازه ممکن اســت سبب ریشه سوزی گیاه شود. آمونیوم با سایر عناصر غذایی مانند پتاسیم، منیزیم و کلسیم در جذب رقابت میکند. سولفات آمونیوم، مونو و دی آمونیوم فسفات از انواع این کودها هستند. گیاهان میتوانند نیترات را به طور مستقیم جذب کنند و نیترات به دلیل حلالیت زیاد و نیاز نداشــتن به تغییر شــکل، به آسانی به سطح ریشــه میرسد. نیترات توســط خاک جذب نمیشود. بنابراین در معرض شستشو قرار دارد و با مدیریت صحیح آبیاری و تقســیط آن میتوان احتمال تلفات را از طریق آبشویی کاهش و مدیریت نیتروژن را به بهترین وجه انجام داد. نیتروژن نیتراتی، گیاه را به حالت زایشــی میبرد. نیترات، جذب پتاسیم، کلسیم، منیزیم و آمونیوم را تســهیل میکند. تبدیل نیترات به اسیدهای آمینه در برگ و با اســتفاده از انرژی خورشــیدی انجام میشود؛ اما تبدیل آمونیوم به طور کلی در ریشه انجام میشود و گیاه باید از منابع هیدروکربنی خود استفاده کند. نیترات آمونیوم، نیترات پتاســیم، نیترات کلسیم، نیترات منیزیم و اسید نیتریک ازجمله کودهای نیتراته هستند. شــکل نیتروژن در رابطه با شکل ســایر عناصر غذایی اهمیت زیادی دارد. در کشــتهای هیدروپونیک، تغذیه با نیترات منجر به رشــد بیشتر خیار در مقایسه با آمونیوم یا اوره میشود. جذب پتاســیم در گیاهچه های خیار تغذیه شده با آمونیوم در مقایسه با نیترات کاهش مییابد. همچنین آمونیوم ســبب جذب بیشتر یون کلر در مقایسه با نیترات میشود. نسبت نیترات به آمونیوم، غلظت پتاسیم در شــیره خیار را تحت تأثیر قرار میدهد. هرچه این نســبت بیشتر باشــد، غلظت پتاسیم در شــیره آوند چوبی افزایش پیدا میکند. وقتی نیتروژن به شــکل آمونیوم اســتفاده میشــود، وزن تر ریشــه و اندام هوایی، عملکرد و میزان پتاسیم کاهــش مییابد که ایــن امر احتمالاً به دلیــل تأثیر آمونیوم در تغییر مورفولوژی ریشه ها و درنتیجه اختــلال در جذب عناصر غذایی است.
کودهای فسفاته مورد استفاده در کودآبیاری
کودهای فســفاته بایدکاملاً محلول باشــند. نمکهای پتاسه و آمونیومــی اسیدفســفریک از انواع آن اســت. اوره فســفات، اسیدفسفریک صنعتی و ترکیبات محلول پلی فسفات نیز جزء این گروه هستند (جدول ۹) .
کودهای پتاسیمی مورد استفاده در کودآبیاری
چهار نوع کود پتاســیمی وجود دارد که در کودآبیاری مصرف عمده دارند. کلرید پتاســیم (KCl) یا موریات پتاسیم (MOP)، سولفات پتاســیم (SOP)، مونوپتاسیم فسفات (MKP) و نیترات پتاســیم (NOP) . اهمیت این کودها علاوه بر میزان پتاســیم و میزان حلالیت آنها، مربوط به نوع آنیونی همراه آنها است. کلرور پتاســیم یکی از فراوانترین منابع پتاســیم اســت و به راحتی با ســایر کودهای نیتروژنه مخلوط میشود. کلرور پتاسیم به دلیل همراه بودن کلر، محدودیت مصرف در اراضی شور را دارد؛ همچنین برای برخی محصولات گلخانه ای توصیه نمیشود. سولفات پتاسیم (۴SO۲(K، در شرایط شور بسیار مورد استفاده قــرار میگیرد. به دلیل حضور آنیون SO 2/4 – در آبهایی که میزان کلســیم آنها بالاســت، در کودآبیاری توصیه نمیشــود؛ چرا که موجب تولید گچ (CaSO 4) و گرفتگی نازلها میشــود.
بنابراین در آبهای با کیفیت و درصد پایین کلسیم، کاربرد بهتری دارند. مونو پتاسیم فسفات به عنوان یکی از منابع مغذی پتاسیم و فسفر است و بیشــتر به عنوان کود فسفره شــناخته شده است تا کود پتاســه. میزان فسفر مورد نیاز گیاه ۰٫۱ میزان پتاسیم مورد نیاز آن است. نیترات پتاســیم نیز کــود کاملاً محلولی اســت که حاوی دو عنصر مغذی نیتروژن و پتاســیم اســت. در دمــای بالای ۲۰˚C کاملاً درآب محلول اســت در هوای سرد شب، این کود در مخزن رسوب میکند. بنابراین باید توجه داشت که نگهداری این کود در مخازن کود که در محیطی با درجه حرارت پایین هستند، موجب رسوب آن در کف مخزن میشود.
کودهای کلسیمی و منیزیمی مورد استفاده در کودآبیاری
یکی ازکودهای محلول در آب، نیترات کلسیم است که فراوان در تولید گوجه فرنگی گلخانه ای مورد اســتفاده قرار میگیرد. منابع کودهای منیزیمی، ســولفات و نیترات منیزیم اســت که کود ســولفات منیزیم به دلیل ارزانی و فراوانی آن قابلیت استفاده بیشــتری دارد و به ســه صــورت کودآبیاری، مصــرف خاکی و محلولپاشی مورد استفاده قرار میگیرد. اگرچه آب آبیاری و خاک دارای مقادیر قابل توجهی از کلسیم و منیزیم است، اما به دلیل نیاز بالای گوجه فرنگی گلخانه ای، نیاز به کوددهی کلسیم و منیزیم است.
کودهای حاوی عناصر کم نیاز مورد استفاده در کودآبیاری
بــرای تأمین روی، منگنــز و مس میتوان از منابع ســولفات در کشــت خاکــی و هیدروپونیک با تنظیم pH اســتفاده کرد (شکل ۳۶ ) .
میتوان برای تأمین بور از اسید بوریک و برای تأمین مولیبدن از مولیبدات سدیم یا مولیبدات آمونیوم استفاده کرد.
کودهای با حلالیت کم
کودهــای کند-رها معمولاً در کشــت گیاهــان در هوای آزاد استفاده میشوند. این کودها به دلیل آلودگی کمتر زیست محیطی مفید هســتند. کودهای کند-رها بر اساس زمان رها شدن عرضه میشــوند؛ البته زمان رهاسازی واقعی کود ممکن است نسبت به زمان مشخصشده روی کود برحسب درجه حرارت و ظرفیت آب خاک یا بستر تغییر کند.کودهای کند-رها به بستر اولیه کشت یا بعد از کشــت در روی بستر اضافه میشوند و اغلب در کشتهای باغی مصرف میشوند.
برچسبهای کود
اطلاعات برچســبهای کود در توســعه و تکمیل برنامه تغذیه ای گیاهان گلخانه ای مفید اســت و برای تولیدکنندگان دارای اطلاعات خیلی مهمی به شرح زیر است: آنالیز کود، درصد وزنی عناصرغذایی کود را نشــان میدهد. آنالیز کود به طور مشــخص به درصد نیتروژن (N)، فسفر((p2o5) و پتاسیم ( K2o ) مربوط میشود. معمولاً در گلخانه، کودهای با فسفر زیاد در اوایل فصل برای ریشه دهی بهتر بوته و در زمان گلدهی گیاه استفاده میشوند. کودهای با درصد نیتروژن زیاد برای رشد بوته و کودهای با درصد پتاسیم بالا در زمان بالاترین رشد رویشی و در زمان پر شدن و درشت شدن میوه بیشتر مورد نیاز است. برای مثال در کودی با برچسب ۱۵-۵-۱۵ داریم:
• درصد کل نیتروژن ۱۵ درصد
• درصد فسفر برحسب p2o5 معادل ۵ درصد
• درصد پتاسیم برحسب k2o معادل ۱۵ درصد
پتانسیل اسیدی یا بازی کود (pH)
پتانسیل اسیدی یا بازی کود، تأثیر آن را روی pH بستر نشان میدهد. کودهای با آمونیوم بالا سبب کاهش pH (اسیدی شدن) میشــوند، در حالیکه کودهای با نیترات بالا ســبب افزایش pH (قلیایی یا بازی شــدن) میشــوند. کودهای حاوی مقادیر بالای آمونیوم دارای مقادیر خیلی کم یا بدون کلسیم و منیزیم هستند، درحالیکه کودهای با آمونیوم کم دارای ســطوح بالای کلسیم و منیزیم و اثر باقیمانده قلیایی هستند.
روشهای مناسب مصرف کود در کشت گوجه فرنگی گلخانه ای
کودآبیاری
این روش، عناصر غذایی را از طریق آب آبیاری در اختیار گیاه قرار میدهد و ســبب فراهم کردن عناصر در منطقه ای میشود که فعالیت ریشه بیشتر اســت. در این روش، برای تأمین عناصر غذایی بایــد از منابع کودی محلول اســتفاده شــود. این روش اصلیترین روش تأمیــن عناصر غذایی در کشــت گوجه فرنگی گلخانه ای اســت. گلخانه دار باید از کیفیت آب مورد استفاده در کودآبیاری مطمئن شود. نمونه ای از محلول غذایی مورد استفاده در کشت گوجه فرنگی گلخانه ای در (جدول ۱۰ ) آورده شده است. برنامه کوددهی بر پایه مقدار عناصر در آب آبیاری، بســتر و دوره رشد گیاه تنظیم میشود. معمولاً کودهای محلول در آب، قابلیت محلولپاشی نیز دارند و در گلخانه نیز محلولپاشی مرسوم است. شــکل ۳۷ نحوه اختلاط کودها را در تانک کود نشــان میدهد. همانطور که مشــاهده میشود تانک A فقط شامل نیترات کلسیم و نیترات پتاســیم و کلات آهن EDDHA است.
در کشت خاکی و بدون خاک گوجه فرنگی، عمده آهن مصرفی به فرم کلات اســت؛ زیرا تنها شکلی که کارایی بالایی دارد و زردبرگی را برطرف میکند، همین نوع آهن است. سایر منابع آهن مانند سولفات و نیترات آهن و کلاتهای EDTA وکمپلکسهای آلی دیگر کارایی چندانی ندارند و سبب زردبرگی زودهنگام میشوند.
تغذیه برگی
تغذیه برگی (برگپاشــی)عناصر غذایی یکی از راههای مهمی است که میتواند گیاهان را در مقابل کمبود این عناصر بیمه کند. این روش ســبب فراهم آوردن ســریع عناصر غذایی (به خصوص عناصر کم نیاز) برای اطمینان از عملکرد و کیفیت بالای محصول میشــود. تحت شــرایطی که جذب عناصر غذایی از خاک برای رفع نیاز گیاه کافی نیســت، میتــوان از روش تغذیه برگی کمک گرفت. اگر کمبود عناصر کم نیاز طی دوره رشــد مشــاهده شود، باید با محلولپاشــی آن را برطرف کرد. در این حالت محلولی با غلظت دو تــا پنج هزار از یک منبع محلول عنصر اســتفاده میشــود. محلولپاشــی باید صبح زود یا عصر انجام شود. برای اطمینان از برطرف شــدن کمبود، میتوان در دوره زمانی ۱۰ روز تا دو هفته محلولپاشی را برای تغذیه مناسب گیاه تکرار کرد. باید به غلظت محلولپاشی توجه کرد؛ چراکه غلظت بیش از حد توصیه شــده، سبب خسارت و صدمه به برگ میشود.
توصیه بهینه انواع کود در رفع کمبود عناصر غذایی
نیتروژن
مدیریــت نیتروژن در مزرعه گوجه فرنگی از مهمترین عوامل مؤثر در تولید اســت. با توجــه به تغییرات ســریع نیتروژن در طبیعت، این امر نســبتاً مشکل اســت. میزان نیتروژن مصرفی، زمان مصرف، نحوه مصــرف و منابع نیتروژن ازجمله فاکتورهای مدیریتی است که باید ّمد نظر قرار گیرد. نیاز گوجه فرنگی به کود نیتروژنه بســتگی به رقم، خصوصیات خاک به خصوص میزان مــاده آلی و املاح آن دارد. افزایش ماده آلی میتواند مصرف نیتروژن را کاهش دهد. کارآیی کود نیتروژنه نیز در میزان مصرف آن مؤثر اســت. میزان کربنات کلسیم و pH خاک، شرایط اقلیمی، زمان و روش مصرف کود و نیز سایر عوامل مؤثر در رشد و عملکرد ازجمله برنامه آبیاری و میزان سایر عناصر غذایی مورد نیاز گیــاه در کارآیی مصرف کود و در نهایت میزان کود نیتروژنه مورد نیاز مؤثر است. بهتریــن روش در تعیین میزان کود نیتروژنه مورد نیاز، اجرای تحقیقات منطقه ای اســت. اندازه گیری نیترات پای بوته، تعیین میــزان ماده آلی خاک، اطلاع از ســایر عوامل مدیریتی مؤثر در تولید و نیــز اندازه گیــری کلروفیل برگ نیــز در تعیین میزان نیتروژن مورد نیاز مؤثر اســت. مصرف اضافی نیتروژن به خصوص در شرایط کمبود سایر عناصر غذایی، در کاهش کیفیت محصول و حساســیت به آفات و بیماریها مؤثر است. حدود ۵۰ درصد از نیتروژن مصرفی برای تغذیه گوجه فرنگی به خصوص در فصول سرد و نیز در شرایط شور، باید از منبع نیتراته آن تأمین شود. نیاز گوجه فرنگی به نیتروژن در اوایل دوره رشد شدیدتر است. به طوری که بخشــی از نیتروژن باید در زمان قبل از انتقال نشاء به همراه ســایر کودها مصرف شــود. مصرف نیتروژن باید پس از اســتقرار نشــاء یعنی از زمان حدود دو هفته پس از انتقال نشاء شروع شود. تحقیقات انجام شده در مناطق مختلف نشان میدهد کــه حدود ۸۰ درصد نیتروژن مورد نیاز گیاه باید تا زمان قبل از اولین برداشت محصول و مابقی نیز باید تا چین دوم مصرف شود. مصــرف کود نیتروژنه در چند مرحله (حدود ۱۰ مرحله) در طی دوره رشد گیاه با رعایت نکته فوق برای تغذیه گوجه فرنگی قابل توصیه است.
اولین مرحله مصرف نیتروژن در زمان قبل از کاشــت به همراه ســایر کودها باید در لایه ای از کود حیوانی مصرف و یا حداقل به زیر خاک برده شــود. مصرف کود در طی دوره داشت با توجه به روش آبیاری، بافت خاک و غیره متفاوت اســت. در روش آبیاری سطحی، مصرف نیتروژن طی حداقل چهار مرحله توصیه میشود؛ اما در سیســتم آبیاری تحت فشار امکان مصرف کود طی هر بار آبیــاری وجــود دارد. در این روش مصرف کــود طی ۱۰ مرحله نیز توصیه میشود. در سیســتمهای آبیاری تحت فشار بالاترین مصرف ۲۵ کیلوگرم نیتروژن در هکتار در هر مرحله آبیاری قابل توصیه اســت. بدیهی است در صورت ســبک بودن بافت خاک، افزایــش تعداد دفعــات مصرف در افزایــش کارآیی مصرف کود مؤثر است. توصیه هــای متفاوتی برای تغذیه گوجه فرنگی گلخانه ای در کشــت خاکی وجود دارد که با توجه به عملکرد، رقم، سیســتم کشــت (طول دوره کشت و فصل آن) قدری متفاوت است. جدول ۱۱ توصیه کودی نیتروژن برای متوسط تولید ۲۵ کیلوگرم در مترمربع گلخانه که معادل ۲۵۰ تن در هکتار اســت را نشان میدهد.
این مقادیر بسته به مقدار ماده آلی خاک تغییر میکند. براساس بررسیهای انجامشــده، مقادیر توصیه کود نیتروژنه در مزارع گوجه فرنگی به صورت ذیل است:
با توجه به پایین بودن مواد آلی در خاکهای کشور، در شرایطی که میزان کربن آلی خاک کمتر از ۰٫۵ درصد باشــد، در شرایط مصرف کود مرغی به میــزان ۱۰ تن در هکتار، نیازی به مصرف کود نیتروژنه نیست؛ چون در این شرایط نه تنها عملکرد مطلوب حاصل میشود، بلکه نیترات نیز در حد کمی تجمع مییابد. در شــرایط مصرف ۲۰ تن در هکتار کود گوسفندی یا گاوی، مصرف ۶۰ کیلوگرم نیتروژن در هکتار قابل توصیه است. در شــرایط مصرف نکــردن مواد آلی، کاربــرد ۱۸۰ کیلوگرم نیتروژن در هکتار توصیه میشــود. علاوه بر مقدار مصرف، زمان مصرف نیتروژن نیز از اهمیت خاصی برخوردار اســت. برنامه کود آبیاری این عنصر در جدول ۱۲ آمده است.
فسفر
مناسبترین روش در تعیین میزان فسفر مورد نیاز گیاه،برای تغذیه گوجه فرنگی آزمون خاک اســت. شــرایط اقلیمی، پتانســیل تولید و نیز سایر عوامل مدیریتی بر میزان فسفر مصرفی براساس آزمون خاک مؤثر است. از مهمتریــن عوامل مدیریتی در توصیه فســفر، میزان و نوع کود دامی مصرفی اســت. مصرف برخی منابع ماده آلی به خصوص کود مرغی، در کاهش مصرف کود فســفره بسیار مؤثر است. حساسیت گوجه فرنگی به فســفر کم نیســت؛ اما در مراحــل باردهی، این حساســیت کم میشود. بیشتر فسفر مورد استفاده در تغذیه گوجه فرنگی باید قبل از کشت و در طول دوره رشد استفاده شود. مصرف فسفر طی یک مرحله در زمان قبل از کاشت، به صورت ساندویچی در لایه ای از کود دامی قابل توصیه اســت؛ اما مناســبترین روش مصرف آن، کودآبیاری در مراحلی است که نیاز به آن بیشتر است. حساسترین مراحل مصرف فسفر ســرک برای تغذیه گوجه فرنگی در مرحله پس از استقرار نشاء یا مرحله ریشــه دوانی، مرحله گلدهی و مرحله تشــکیل بذر است؛ چراکه در این مراحل تأمین فســفر کافی برای گیاه بســیار حیاتی است. منابع کود فســفره شامل سوپرفسفات تریپل، دی آمونیوم فسفات، اسیدفسفریک، مونوآمونیوم فســفات، مونو و دی پتاسیم فسفات و اوره فســفات است که چهار مورد آخر محلول و قابلیت کودآبیاری را دارند. بنابراین توصیه کود فسفر برای متوسط تولید ۲۵ کیلوگرم در مترمربع گلخانه معادل ۲۵۰ تن در هکتار است (جدول ۱۳ ) و در جدول ۱۲ برنامه کود آبیاری این عنصر آورده شده است.
پتاسیم
مناســبترین روش تعییــن میزان پتاســیم مورد نیــاز مزرعه گوجه فرنگی،برای تغذیه ایده آل ، آزمون خاک اســت. از جملــه عوامل مهم در توصیه کودی، براساس آزمون خاک، بافت خاک، شوری منابع خاک و آب است. مصرف پتاسیم به منظور تغذیه گوجه فرنگی نیز عمدتاً در زمان قبل از کاشت صورت میگیرد. با توجه به نیاز گوجه فرنگی به پتاســیم در زمان میوه دهی و تأثیر این عنصر غذایی بر عملکرد و کیفیت محصول، مصرف بخشی از پتاسیم از منابع مناسب این عنصر غذایی ازجمله سولفات پتاسیم محلول در آب در این مرحله از رشد گیاه، قابل توصیه است. میزان پتاسیم مورد نیاز بر اساس مقادیر پتاسیم خاک برای عملکرد حدود ۲۵۰ تــا ۳۰۰ تن در هکتار را ارائه داده اســت (جدول۱۴ ). برنامه کودآبیاری این عنصر در جدول ۱۲ آورده شده است.
کلسیم
برای محصولات کشــت شده در بسترهای خاکی، آسیب ناشی از کمبود کلسیم با برگ پاشی منظم نیترات کلسیم با غلظت ۵۰۰ گرم نیترات کلسیم در ۱۰۰ لیتر آب، کاهش استفاده از کودهایی با پایه های آمونیومی و پتاســیمی و همچنیــن کاربرد آهک در خاکهای اسیدی کنترل میشود. برای محصولات کشت شده در بسترهای بدون خاک، کاربرد محلول غذایی با غلظت ۱۵۰ تا۲۰۰ میلیگرم در لیتر، کلســیم کمبود را کنتــرل میکند. همچنین حفظ هدایت الکتریکی محلول در کمتر از ۲ دسی زیمنس بر متر، کمبود کلسیم را کاهش میدهد.
منیزیم
برای محصولات کشت شــده در بسترهای خاکی، مصرف ۳۰ تــا ۴۰ کیلوگرم در هکتار ســولفات منیزیم قبل از کشــت در خاکهــای دچــار کمبــود، ســبب جبــران کمبود میشــود. محلولپاشی برگی سولفات منیزیم با غلظت ۲ کیلوگرم در ۱۰۰۰ لیتر، هر دو هفته یکبار کمبود منیزیم را در گوجه فرنگی گلخانه ای کنترل میکند. برای محصولات کشــت شده در بسترهای بدون خــاک، کاربرد محلــول غذایی با غلظــت ۳۰ میلیگرم در لیتر، منیزیم کمبود را کنترل میکند.
عناصر کم نیاز
مصرف عناصر غذایی آهــن، روی، منگنز، مس و بور در مزارع گوجه فرنگی در مناطق مختلف به میزان متفاوت، ضروری است. مصرف این عناصر براســاس آزمون خاک، بهترین روش مدیریت آنها اســت. بسته به شــدت کمبود، مصرف این عناصر در زمان قبل از کاشــت یا در طول دوره داشــت، به صورت محلولپاشی یا به همراه آب آبیاری قابل توصیه اســت. مصرف منابع سولفات روی، مس و منگنز در زمان قبل از کاشــت قابل توصیه اســت؛ اما مهمترین منبع آهن کلات آن اســت که مصرف آن طی چند مرحله در طول دوره داشــت قابل توصیه اســت. در صورت لزوم محلولپاشــی با غلظت ۳-۴ در۱۰۰۰ منابع ســولفاته یا کلات این عناصر در زمان قبل از غروب خورشــید توصیه میشود. حد بحرانی و میزان مصرف عناصر مذکور در (جدول ۱۵ ) آمده است.
مصــرف خاکی آهن با بنیان EDDHA یا اســیدی کردن آب آبیاری توأم با مصرف ســولفات آهن در آبیاری قطره ای میتواند کمبود آهــن را کنترل کند. محلولپاشــی آهن با اســتفاده از ســولفات آهن، دوام زیادی ندارد؛ اما کمبود آن را به طور موقت رفع میکند. از این رو محلولپاشی، باید به صورت مستمر انجام شود. ســایر عناصرکم نیاز مانند مس، روی و منگنز نیز از طریق محلولپاشی قابل تأمین هستند؛ اما تأمین عناصر کم نیاز با وجود اینکه به صورت محلولپاشــی مؤثر است، باید به صورت مصرف در پای ریشــه نیز استفاده شود؛ چراکه مثلاً عنصر روی که نقش مهمی در توســعه ریشه و تولید اکســین که رابطه مستقیمی با افزایش ریشه های مویین دارد، باید از طریق ریشــه نیز تأمین شــود؛ زیرا انتقال آن پس از جذب از طریق برگ به قسمتهای پایینی یعنی ریشه ناچیز است و ریشه ها دچار فقر روی میشوند و اکسین کافی در ریشه ها تولید نمیشود. مصرف ســولفات روی، سولفات منگنز و سولفات مس به شکل کودآبیاری در صورت تنظیم pH آب آبیاری میتواند اثر بخشــی کافی داشــته باشد؛ ولی مصرف خاکی آن به دلیل بالا بودن pH خاک و آهکی بودن خاکهای کشــور، اثر بخشی چندانی ندارد
توصیه های منطقه ای و خاص
مشــکل عمده در تغذیه گلخانه های منطقه جیرفت و کهنوج، مصرف بیش از حدکودهای مرغی و شیمیایی به خصوص کودهای حاوی پتاسیم است که منجر به شوری ثانویه خاک و بروز علائم سمیت عناصر غذایی میشوند. این مشــکل در فصل زمستان که دمای خاک پایین است و ریشه فعالیت چندانی ندارد، تشدید میشود. اگر در این زمان اقدام به کودآبیاری شــود، مشکل حادتر خواهد شــد. توصیه میشــود مصرف این کودها به منظور تغذیه گوجه فرنگی براســاس توصیه های انجام شــده در متن این نشریه انجام و در فصل زمستان مصرف کود محدود شــود. همچنین بحث ســمیت بــور در این منطقه مشکل ســاز اســت که با مدیریت صحیح آبیاری یعنی کم کردن فاصلــه زمانی آبیــاری و اجتناب از مصرف کودهــای حاوی بور میتــوان از آن جلوگیری کرد. بیتوجهی به تغذیه کلســیم در بوته های گوجه فرنگی ســبب میشود که عمر انبارداری میوه کم باشد و توصیه میشود در برنامه های تغذیه برگی، از محلولهای غذایی حاوی کلسیم استفاده شود.
منابع
• داودی، م. و م. ج. ملکوتی. .۱۳۸۲ جایگذاری صحیح کود روشی مؤثر در افزایش کارایی کودها. دفتر برنامه ریزی رســانه های ترویجی، مؤسسه تحقیقات خاک و آب، معاونت ترویج و نظام بهره برداری جهاد کشاورزی، نشریه فنی شماره ۲۹، تهران.
• زلفی باوریانی، م. .۱۳۸۰ بررســی اثرات روی و مس بر عملکرد و کیفیت گوجه فرنگی. گزارش نهایی به شــماره ۸۴/۸۳، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی بوشهر، سازمان تحقیقات و آموزش کشاوزی، تهران، ایران.
• زلفی باوریانی، م. .۱۳۸۴ اثر مقادیر نیتروژن و پتاسیم بر عملکرد و مقاومت به شــوری گوجه فرنگی. گزارش نهایی به شماره ۸۴/۱۲۸۹، مرکز تحقیقات کشــاورزی و منابع طبیعی بوشهر، سازمان تحقیقات و آموزش کشاوزی، تهران، ایران.
• زلفی باوریانی، م. .۱۳۸۴ بررسی اثرات کود دامی و سولفات آهن در بهبود تغذیه آهن در گوجه فرنگی. گزارش نهایی به شماره ۸۴/۸۱۰، مرکز تحقیقات کشــاورزی و منابع طبیعی بوشهر، سازمان تحقیقات و آموزش کشاوزی، تهران، ایران.
• ســاردوئی، م. ر. .۱۳۷۴ بررسی و تعیین نیاز غذایی گوجه فرنگی در اراضی نسبتا سبک جیرفت. گزارش نهایی به شماره ۷۴/۱۰۸، مرکز تحقیقات کشــاورزی و منابع طبیعی جیرفت وبم، سازمان تحقیقات و آموزش کشاوزی، تهران، ایران.
• کاویانــی، ا.، م، بصیــرت و م. ج. ملکوتی. .۱۳۸۳ مقایســه بین مصرف خاکی و کودآبیاری سولفات پتاسیم و کلرور پتاسیم بر عملکرد کمی و کیفی گوجه فرنگی در برازجان. گزارش طرح مؤسسه بین المللی پتاسیم. مؤسسه تحقیقات خاک وآب، تهران، ایران.
• ملکوتــی م. .۱۳۸۴ کشــاورزی پایــدار و افزایــش عملکــرد با بهینه ســازی مصرف کود در ایران، چاپ ســوم، با تجدید نظر بنیادی انتشارات سنا، تهران.
• ملکوتی، م. ج.، ف. مشــیری و م. ن. غیبی، .۱۳۸۴ حد مطلوب غلظــت عناصر غذایــی در خاک و برخی از محصــولات زراعی و باغی (بخش ســوم: محصولات ســبزی و صیفی). نشــریه فنی شماره ۴۰۷ مؤسسه تحقیقات خاک و آب. انتشارات سنا. تهران، ایران.
• ملکوتــی، م. ج.، م. ن. غیبــی، .۱۳۷۹ تعیین حد بحرانی عناصر غذایی مؤثر در خاک، گیاه و میوه در راســتای افزایش عملکرد کمی و کیفی محصولات استراتژیک کشور. چاپ دوم. نشر آموزش کشاورزی. کرج، ایران .
• ملکوتی، م. ج.، م. بصیرت..۱۳۸۲ آبیاری روشی مؤثر در افزایش عملکرد و ارتقاء کارایی مصرف آب و کود در تولید محصولات کشاورزی، انتشارات سنا، تهران، ایران.
• بصیرت،م. .۱۳۹۳ بررسی امکان تولید بستر کشت بدون خاک از منابع داخل کشور برای چند محصول گلخانه ای. گزارش نهایی طرح تحقیقاتی به شماره .۴۵۶۶۵ ســازمان تحقیقات و آموزش کشاورزی. تهران، ایران.
• بصیــرت، م. موســوی، ا. و م،ع. ملبوبی. .۱۳۹۲ پاســخ های مورفولوژیــک گیاه گوجه فرنگی به ســطوح مختلف تغذیه با فســفات در کشــت هیدروپونیک گوجه فرنگی. ســیزدهمین کنگره علوم خاک، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز. ایران.
نگارندگان:
مجید بصیرت، سیدعلی غفارنژادی، محسن سلسیپور، حمید ملاحسینی
سلام واقعا اطلاعات جامع وکاملی جهت پرورش گلخانه ای وفضای باز دراختیارکشاورزان وعلاقه مندان عزیزقرارداده شده است.
ممنون از شما دوست گرامی