۸ سال پیش

اصول تغذیه مرکبات ( قسمت اول )

اصول تغذیه مرکبات ( قسمت اول )

مقدمه

یکی از مهمترین ابزارهای مدیریتی که میتواند رشـد گیـاهی را بهبـود و تولیـد را بـالا ببرد، تغذیه گیاه و حاصلخیزی خاک به وسیله مصرف بهینه عناصر غذایی مورد نیـاز گیـاه (کود) است. مرکبات به عنوان یک موجود زنده برای ادامه حیـات، رشـد و تولیـد کمـی و کیفی مطلوب نیـاز بـه تغذیـه متناسـب و متعـادل و در مقـاطع زمـانی مناسـب دارد. بنـابراین درختان مرکبات برای تولید کمی و کیفی بهینه با توجه به شرایط اقلیمی و منطقه ای و سـایر عوامل مؤثر در کشاورزی به تغذیه مطلوب نیازمندند. اصول تغذیه مرکبات یکی از عوامل مهم در بهبود کمی و کیفی محصول به شمار می آیـد کـه سبب عملکرد مطلوب و بهبود رنـگ، طعـم و شـکل میـوه، کـاهش ریـزش میـوه، افـزایش مقاومت در برابر آفات و بیماریهـا و ایجـاد مقاومـت در برابـر سـرما (تـنشهـای محیطـی) میشود. در تغذیه صحیح مرکبات نه تنها باید هر عنصر بـه انـدازه کـافی در دسـترس گیـاه قرار گیرد، بلکه ایجاد تعادل میان میزان عناصـر مـصرفی از اهمیتـی ویـژه برخـوردار اسـت، زیرا در حالت عدم تعادل تغذیـه ای بـا افـزودن تعـدادی از عناصـر غـذایی نـه تنهـا افـزایش عملکردی رخ نمیدهد، بلکه اختلالاتـی نیـز در رشـد گیـاه ایجـاد شـده و در نهایـت افـت محصول خواهیم داشت. حتـی عـدم توجـه بـه تعـادل عناصـر غـذایی و کـوددهی بـیرویـه میتواند منجر به اختلال در سلامتی مرکبات و از بین رفتن سامانه دفـاع طبیعـی در مقابـل تنشهای زنده و غیر زنده شود. از آنجایی که این عامـل بـه راحتـی تحـت کنتـرل باغـدار است در نتیجه باغــدار مـیتوانـد از طریـق شـناخت عناصـر غـذایی مـورد نیـاز گیـاه نقـش به سزایی در مدیریت باغ داشته باشد.

تاکنون ۱۷ عنصر برای رشد و نمو گیاهان ضـروری تـشخیص داده شـده اسـت. کـربن، اکسیژن و هیدروژن که حدود ۹۵ درصد وزن زنده درخت را تشکیل مـیدهـد کـه توسـط طبیعت تأمین میشوند. کربن و اکسیژن به صورت دی اکـسیدکربن از طریـق بـرگ جـذب میشود و با جذب آب بـه وسـیله ریـشه و بـا اسـتفاده از نـور خورشـید و فرآینـد فتوسـنتز، کربوهیدرات ساخته میشود. این سه عنصر همراه با شـش عنـصر نیتـروژن، فـسفر، پتاسـیم، کلسیم، منیزیم و گوگرد عناصر غـذایی پرمـصرف یـا پر نیـاز بـرای گیاهـان هـستند. هـشت عنصــــر دیگر یعنی آهن، منگنز، روی، مس، نیکل،بر، مولیبدن و کلـر عناصـــر غـــذایی کم مصــرف یا کم نیاز یا ریز مغذی هستند. درختان مرکبات همـانگونـه کـه بـدون عناصـر پرمصرف قادر به ادامه حیات نیستند، بدون استفاده از عناصر کم مصرف نیز قـادر بـه ادامـه حیات نخواهند بود. تفاوت عمده ای که این عناصر با عناصر پرمصرف دارند این اسـت کـه این عناصر در مقایسه با عناصر غـذایی پرنیـاز بـه مقـدار بـسیار کمتـری مـورد نیـاز گیاهـان هستند. به عبارت دیگر، تفاوت این دو دسته در مقدار نیاز گیاهان به آنها است. برای اینکه درختان مرکبات سالم و بارور باشند، نیـاز بـه محـدوده ای از غلظـت عناصـر غـذایی کـه از خاک استخراج مینمایند دارند. مقدار غلظت ایـن عناصـر در بـرگ تقریبـا مـنعکس کننـده مقدار آنها در کل گیاه بوده و در رشد، سلامت، و باردهی درخت مـؤثر هـستند. همچنـین پایه های مرکبـات مـیتواننـد در قابلیـت درختـان بـرای تجمـع و یـا ترشـح عناصـر غـذایی تأثیرگذار باشند. یک برنامه تغذیه موفقیت آمیز باید شامل توجه جدی به عناصـر پرمـصرف و کم مصرف به ویژه یونهای کلراید، بر، سدیم و … باشد.

برآورد نیاز کودی در باغات مرکبات

رعایت اصول تغذیه مرکبات یک فرآیند پیچیده و کامـل اسـت کـه در برگیرنـده بـسیاری از عناصـر غذایی و برهمکنش های آنها با یکدیگر است. یک برنامه کوددهی موفقیت آمیـز از طریـق ردیابی دقیق عناصر غذایی در خاک و برگ، ارزیابی عملکـرد و کیفیـت میـوه و توجـه بـه علائم ظاهری و سابقه کوددهی و بسیاری از ملاحظات و اطلاعات تشخیـصی در سـالهـای متمادی به دست می آید. برای کسب محـصول بـالا بـا کیفیـت مطلـوب، دسترسـی بـه حـد مطلوب عناصر غذایی ضروری است. از این جهت برآورد (پیشگویی) مقـدار کـود مـورد نیاز از مسائل اصلی تغذیه مرکبات است. مواد غذایی مورد نیاز درختان مرکبات میتواند توسط بسیاری از روشهـا مـورد توجـه قرار گیرد . معمولاً در تمام کشورهای تولیدکننده مرکبات جهت برآورد مقدار کـود مـورد نیاز از روشهای مختلف زیر استفاده میشود:

الف- برآورد کود مورد نیاز بر اساس میزان برداشت میوه

ب- برآورد کود مورد نیاز بر اساس سن درخت

ج- برآورد کود مورد نیاز بر اساس آزمایش خاک و برگ

د- برآورد کود مورد نیاز بر اساس علائم ظاهری درختان و تجربه باغدار

ه- برآورد کود مورد نیاز بر اساس آزمایش کودی مزرعه ای

بدیهی است که بسیاری از عوامل دیگر نیـز ممکـن اسـت در فرمولاسـیون یـک برنامـه موفق کوددهی مورد توجه قرار گیرد. از میان عوامل مختلف باید به منظـور بهبـود کـارآیی کود با استفاده از عملیات مدیریتی بر اساس شرایط موجود در هر منطقه با ارزیابی داده های حاصل از تجزیه خاک و آب و آشناشدن با علائم کمبود یا مـسمومیت عناصـر مختلـف از طریق مشاهده و نیز بر اساس سن درختان باغ (به ویژه در سالهای اولیه احداث باغ)، دقـت در وضع رشد درختان و میزان باروری و تناسب جوانه های گل با جوانه های برگ و شـاخه، تطبیق نتایج به دست آمده از تجزیه ها با وضع درختان و نتیجه گیری کلی نسبت به اصلاح و تعدیل برنامه کوددهی هر باغی اقدامات مدیریتی مناسب را انجام داد .

برآورد نیاز کودی بر اساس سن درخت

با توجه به اینکه یک نهال مرکبات در ابتدای رشـد از وزن کمـی برخـوردار اسـت بـه غذای کمتری نیز نیاز دارد اما چون هنوز یک نهال مثل یک کودک نوپـا بـسیار ضـعیف و حساس است بنابر این از مراقبتهای ویژه از قبیل بستر مناسب رشـد ریـشه، مـدیریت دقیـق آبیاری، کنترل آفات، بیماریها و علفهای هرز، تغذیه برگی و کودآبیاری -به مقدار کـم ولی در دفعات زیاد- باید استفاده نمود. با افزایش سـن درخـت، نیـاز غـذایی آن نیـز بیـشتر میشود. در بیشتر کشورهای دنیا یک فرمول کودی برای درختان جوان از ابتـدای احـداث باغ تا سال پنجم که مرکبات به بـاردهی اقتـصادی مـیرسـند پیـشنهاد مـیشـود و در ایـران فرمول کودی زیر میتواند در رشد نهال های جوان مؤثر باشد:

سال اول ۲۰۰ گرم نیتروژن معادل حدود نیم کیلوگرم کود اوره به تعـداد ده بـار از اول بهار و هر بار به مقدار پنجاه گرم برای هر نهال همراه با آب آبیاری هر ده روز یکبـار داده شود و در سال دوم ۴۰۰ گرم نیتروژن معادل حدود یک کیلوگرم اوره و در سال سوم ۵۰۰ گرم نیتروژن معادل حدود ۱۳۰۰ گرم کود اوره و یادآوری میشود که مثـل سـال اول ایـن مقدار باید در ده بار تقسیط شده و همـراه آب آبیـاری بـه کـاربرده شـود. در ضـمن همـراه سمپاشی درختان به منظور کنترل آفت مینوز نیز میتوان کود اوره را با غلظت نیم درصد به کار برد.

لازم به یادآوری است که چون در هنگام احداث باغ بـرای تهیـه بـستر مناسـب از کـود دامی به مقدار کافی استفاده میشود معمولا مقادیر عناصر قابل جذب خاک به اندازه کافی بالا است که تکافوی نیاز غـذایی درختـان جـوان را از نظـر فـسفر، پتاسـیم، منیـزیم و سـایر کاتیونها که در کانیهای خاک به مقدار مناسب موجود است را بنماید. اما چـون نیتـروژن تنها عنصری است که عمدتا در شکل آلی در خاک وجـود دارد و بـه علـت رقابـت شـدید ریشه ها با موجودات ریز خاک ممکن است درختان جوان دچار کمبود آن شـوند در نتیجـه در سه سال اول که گیاه در مرحله رشد سریع است و نیتـروژن از ایـن لحـاظ بحرانـی اسـت کود نیتروژن باید به کار برده شود. اما از سال چهارم بر اساس برداشت میوه مـیتـوان سـایر عناصر غذایی به ویژه فسفر، پتاسیم، منیزیم و در صورت نیاز آهن، روی، منگنز را در برنامه کوددهی باغ گنجاند.

برآورد نیاز کودی بر اساس میزان برداشت میوه یا جذب عناصر غـذایی توسط مرکبات

برای حفظ سلامتی و تداوم باردهی، درختان مرکبـات بـه عناصـر غـذایی کـه از خـاک اســتخراج مــیکننــد , نیازمندنــد. مقــدار و غلظــت ایــن عناصــر غــذایی در بــرگهــا تقریبــا منعکس کننده مقدار عناصر در گیاه بوده که در رشد، سلامتی و میوه دهی مرکبات مؤثرنـد. همچنین پایه ها میتوانند در توانایی درختان برای ذخیره عناصر غذایی معـدنی مـؤثر باشـند. یک برنامه موفقیت آمیز تغذیه باید به عناصر غذایی مهـم از قبیـل نیتـروژن، فـسفر، پتاسـیم، کلسیم، منیزیم، منگنز، روی، مس، آهن، بر، سدیم و کلر توجه داشته باشد. تغذیه مرکبـات یک فرایند پیچیده دربرگیرنده بسیاری از عناصر غذایی و برهم کنشها اسـت. یـک برنامـه کوددهی موفقیت آمیز باید از طریق رصد کردن مقـدار عناصـر غـذایی در خـاک و گیـاه و ارزیابی عملکرد و کیفیت میوه و با توجه به سـن درخـت، مـدیریت بـاغ، نـوع پایـه، فاصـله کاشت، و بسیاری ملاحظات دیگر بعد از سالهای متمادی استنتاج شده باشـد. بـرای حفـظ سلامتی و تداوم باردهی، درختان مرکبات به عناصر غذایی که از خاک استخراج مـیکننـد نیازمندند. غلظت عناصر غذایی موجود در میوه برداشت شده مرکبات، بیانگر تخلیه عناصر از خاک است که با تخمین مقدار عناصر برداشت شده و آگاهی از عملکـرد محـصول بـاغ میتوان در فرمولاسیون برنامه کودی مورد توجـه قـرار گیـرد. جـدول زیـر مقـادیر عناصـر غذایی را در هر تن میوه مرکبات نشان میدهد.

با توجه به جدول بالا میتوانیم برای یک باغ پرتقال که بیست تن محصول داشـته اسـت به راحتی محاسبه نماییم مثلا مقدار نیتروژن برداشت شـده برابـر ۳۵۴۶۰ گـرم (برابـر ۳۵.۴۶ کیلوگرم) است که اگر راندمان مصرف نیتـروژن را ۵۰ درصـد در نظـر بگیـریم حـدود ۷۰ کیلوگرم نیتروژن برای یک هکتار باغ مورد نیاز است با این روش مـیتـوان کلیـه نیـازهـای کودی یک باغ با بیست تن محصول را به شرح زیر به دست آورد.

نیتروژن خالص ۷۰ کیلوگرم معادل ۱۵۲ کیلـوگرم اوره ( ۴۶ درصـد) یـا ۳۳۳ کیلـوگرم سولفات آمونیوم ( ۲۱ درصد)

فسفر (پنتا اکسید فسفر) حدود۲۰ کیلوگرم معادل ۴۳ کیلـوگرم کـود فـسفات آمونیـوم ( ۴۶ درصد فسفر)

پتاسیم (اکسید پتاسیم) حدود ۱۲۶ کیلوگرم معادل ۲۵۰ کیلوگرم کود سـولفات پتاسـیم ( ۵۰ درصد )

منیزیم (اکسید منیزیم) حـدود ۱۵ کیلـوگرم معـادل ۷۵ کیلـوگرم سـولفات منیـزیم ( ۲۰ درصد)

لازم به یادآوری است کودهای مورد نیاز مرکبات بهتر است به صـورت کودآبیـاری از شروع جست بهاره تا تشکیل میوه و از اواسط تابـستان تـا مهـرمـاه در اختیـار درختـان قـرار گیرد. توصیه میشود کودهای منیزیم، منگنز و روی به روش تغذیه برگی حداقل دو بار در سال به همراه اوره بر روی تاج درخت محلولپاشی شود که البته میتوان از کودهای کامـل ماکرو و میکرو که در بازار ایران به نامهای تجاری کریستالون، مستر و ….. موجود است نیز استفاده نمود. در ضمن در خاکهـای آهکـی در بـاغهـای مرکبـات جنـوب لازم اسـت از کلات آهن ( Fe-EDHHA) به مقدار ۲۰ گرم در هر درخت به روش کود آبیاری استفاده شود. به منظور بهبود کیفی میوه مرکبات توصیه میشود در طول تابستان از نیترات کلسیم با غلظت یک درصد به روش تغذیه برگی اسـتفاده شـود و اگـر اخـتلالات فیزیولـوژیکی در میوه های نارنگی یا پرتقال مشاهده شود توصیه میشود دو یا سـه بـار محلـولپاشـی نیتـرات کلسیم تکرار شود.

برآورد نیاز کودی بر اساس آزمایش برگ و خاک

یکی از رایجترین و مهـمتـرین روشهـا بـرای ارزیـابی وضـعیت حاصـلخیزی خـاک و توصیه های کودی، آزمون خاک است. آزمون خاک، بخش قابل استفاده عناصر غذایی در خاک را برای مرکبات نشان میدهد در صورتیکه آزمون گیاه نشان میدهد که چه مقـدار از این عناصر غذایی توسط گیاه از خاک برداشت شده است. آزمون خـاک چنـدین هـدف را دنبال میکند:

تشخیص خاکهای دارای کمبود قبل از کاشت درختان
تعیین سرنوشت کودهای اضـافه شـده بـه خـاک و تعقیـب تغییـرات صـورت گرفتـه در جهت قابل استفاده شدن عناصر غذایی برای گیاه از جمله اهـداف تجزیـه خـاک بـه شـمار میرود.
پیش آگاهی دادن به باغداران درباره مناطقی با امکان سمیت عناصر برای گیاه، حیوان و انسان
تعیین نقاطی که مقدار غلظت عناصر در خاک به حد مسمومیت رسیده باشد.

مهمترین مرحله آزمون خاک مرحله نمونه برداری است. محل نمونـه بـرداری خـاک در باغهای مرکبات از قسمت سایه انداز درخت است و بسته به شکل هندسـی بـاغ، روشهـای نمونه برداری فرق میکند. یک روش این است که از یک قطعه باغ حداقل ۲۰ نمونه خاک به طـور تـصادفی یـا زیگـزاگ برداشـت شـده، بـا هـم مخلـوط و در نهایـت یـک نمونـه ۲ کیلوگرمی مرکب به آزمایشگاه ارسـال شـود. نمونـه بایـستی بـه گونـه ای باشـد کـه بیـانگر وضعیت خاک کل باغ باشد. نمونه برداری برای باغهـا معمـولا از دو عمـق ۰-۳۰ و ۳۱-۶۰ سانتیمتری صورت میگیرد زیرا بیشترین محل تجمع ریشه های جذب کننـده مـواد غـذایی درخت در این عمق قرار دارند. نمونه ۲ کیلوگرمی مرکب را در ظرف یا کیـسه مخـصوص ریخته، در آن را محکم میبندیم دو کارت مخصوص نمونه برداری را پـر نمـوده و در آن مشخصات نمونه از قبیل عمق نمونه برداری، تاریخ نمونه برداری، محل و قطعه نمونه برداری، نام باغدار، نام نمونه بردار و اطلاعات اضـافی دیگـر را مـینویـسیم و یـک کـارت را درون کیسه و کارت دیگر را به کیسه متصل میکنیم. دقت نتیجه آزمایشها بستگی کامل به دقت عمل نمونه برداری در بـاغ خواهـد داشـت. بنابراین باید قبل از اقدام به نمونه برداری نکات زیر به دقت مـورد مطالعـه قـرار گرفتـه و در عمل به کار گرفته شود:

حدود ۲ سانتیمتر از سطح خاک را کنار زده بعد نمونه خاک سطحی از عمـق ۰-۳۰ و نمونه عمقی از ۳۰-۶۰ سانتیمتری برداشته شـود. قطعـاتی کـه دارای شـرایط و نـوع خـاک یکسان هستند مرزبندی شـده و چنانچـه در یـک بـاغ چنـدین نـوع خـاک از لحـاظ بافـت، شرایط زهکشی، عمق لایه سخت زیرین، کوددهی، مقدار آهک و یـا تـاریخ کـشت، نـوع رقم و پایه و غیره وجود دارد باید نمونه های جداگانه برداشـت شـود. نمونه برداری خـاک حتماً باید از ناحیه آبچکان درخت انجام شود، یعنی از جـایی نمونه برداری صـورت گیـرد که ریشه گیاه در آنجا بیشترین فعالیـت را داشـته و کـوددهی و آبیـاری نیـز در آن قـسمت انجام میگیرد. مساحت هر قطعه نمونه برداری نباید بیش از یک هکتار باشد. البته اگر زمـین آن منطقه مسطح بوده و مـدیریت یکـسان و نیـز ارقـام و پایـه مـورد اسـتفاده یکـسان باشـد میتوان حتی از مساحت ۴ تا ۸ هکتار نیز یک نمونه برداشت نمود.

نمونه برداری و تجزیه برگ

انجام منظم تجزیه برگ یکی از اجزای ضروری هر برنامه تغذیه مرکبات است. نظـر بـه اینکه در پاره ای موارد نمونه برداری از خاک و تعیین میزان مواد غـذایی آن نمـیتوانـد بـه تنهایی مقدار جذب شده و قابل استفاده مـواد غـذایی در گیـاه را نـشان دهـد، از ایـن رو بـه منظور پی بردن بـه نتیجـه تـأثیر حاصـلخیـزی خـاک در رشـد و نمـو مرکبـات، بهتـرین و دقیقترین راه آن است که قسمتی از اندامهای گیاه به خصوص بـرگ و دمبـرگ آن مـورد تجزیه قرار گیرد تا روشن شود چه مقدار از مواد غـذایی توسـط مرکبـات از خـاک جـذب شده است و چنانچـه اطلاعـاتی راجـع بـه کمبـود مـواد غـذایی در گیـاه سـالم و ناسـالم در دسترس باشد میتوان با استفاده از نتایج تجزیه خاک و برگ، بسیاری از مشکلات گیـاه را که در اثر کمبود مواد غذایی یا عدم قابلیت جـذب آنهـا بـروز مـینمایـد تـشخیص داده و درمان نمود. روی این اصل نحوه صحیح تهیه نمونه برگ بـا توجـه بـه زمـان، سـن، قـسمت مورد نظر و وضعیت مشخص گیاه و بالاخره تفـسیر دقیـق نتـایج تجزیـه آن بـه خـصوص در مورد درختان مرکبات میتواند راهنمای بسیار ارزنده ای جهت رفع کمبودهـای تغذیـه ای و افزایش محصول محسوب شود. نتایج تجزیه برگ نشان میدهد که مرکبات چه عناصری را و به چه مقدار توانسته است از خاک استخراج نماید که روشن شدن این موضوع در تشخیص کمبودها و بـیشبـودهـای عناصر غذایی به عنوان یک راهنما عمل میکنـد؛ هـمچنـین در تنظـیم برنامـه کـوددهی بـه منظور تولید میوه با کیفیت بهتر و پایداری تولید نقش مهمی دارد. مهمترین منفعـت تجزیـه برگ، تشخیص به موقع کمبود یا بیشبود عناصر غذایی و یافتن راه حل مناسب هست قبـل از آنکه مشکل جدی برای تولید و درختان مرکبات بـه وجـود آیـد. تفـسیر درسـت نتـایج تجزیه برگ حاصل از یک نمونه گیری مناسب، کارشناس را قادر میسازد کـه کمبودهـا و بیشبودهای عناصر غذایی را تشخیص دهد و با تنظیم دقیق برنامه کوددهی به امکـان تولیـد بالا و تولید میوه های باکیفیتتر دست یابد.

نکات مهم در نمونه برداری از برگ درختان مرکبات

از هر باغ تعداد ۱۵ تا ۲۵ درخت که نماینده عمده درختان مرکبات موجود در باغ باشد و از لحاظ پایه و رقم یکسان باشد را انتخـاب نمائیـد. از هـر درخـت چهـار بـرگ از چهـار جهت آن، که در مجموع تعداد ۶۰ تا ۱۰۰ برگ بـرای هـر نمونـه جمـع آوری شـود. نمونـه برگ مرکبات در اواسط فصل رشد یعنی برگهای ۴ تا ۷ ماهه بهاره از شاخه های بدون بار برداشت مـیشـود کـه در شـمال ایـران از حـدود نیمـه تیـر تـا نیمـه شـهریور بهتـرین زمـان نمونه برداری است اما در صورت ضرورت تا آبان نیز نمونه برداری بـرگ مـیتوانـد انجـام شود. از درختانی نمونه برداری شود که از نظر شرایط عمومی بـاغ، قـدرت رویـش و مقـدار محصول یکنواخت باشند. نمونه برگ درختان مرکبات به جـز کـشور آفریقـای جنـوبی در همه کشورهای مهم تولیدکننده مرکبات معمولاً از شاخه های غیـر بـارده ۴ تـا ۷ ماهـه از دور تا دور درخت تهیه میشود. البته بایستی توجه شود که قبـل از نمونه برداری، عملیـات سمپاشی یا محلولپاشی کود صورت نگرفته باشد. برگهای نمونه برداری شـده بایـد عـاری از آفت زدگی یا صدمات مکانیکی باشند. بعد از نمونه برداری سعی شود در اولـین فرصـت، نمونه ها به آزمایشگاه ارسـال شـود و بهتـر اسـت نمونـه هـا در یـک یخـدان قـرار داده و بـه آزمایشگاه منتقل شود.

استانداردهای تجزیه برگ

جدول زیر مقادیر استاندارد عناصر غذایی در رقم پرتقال است که میتواند بـرای سـایر ارقام نیز مورد استفاده قرار گیرد. برای تفسیر نتایج باید با واژه های مهم جدول آشنا شد.

کمبود: علائم کمبود در گیاه قابل مشاهده اسـت و عملکـرد و کیفیـت میـوه یـا هـر دو کاهش یافته است توجه ویژه ای میطلبد تا برای افزایش غلظـت عنـصر مـذکور بـا کـاربرد کود بیشتر برای آن عنصر خاص اقدام شود.

کم: نیاز به افزایش کـود مـصرفی دارد زیـرا هـر چنـد علائـم ظـاهری کمبـود در گیـاه مشاهده نمیشود ولی عملکرد و کیفیت میوه یا هر دو کاهش یافته است و باید بـرای بهبـود کارایی کود مصرفی فکر شود.

مناسب: عملکرد و کیفیت میوه یا هر دو در حد مناسب قرار دارد و بیانگر ایـن موضـوع است که برنامه کوددهی سال گذشته مناسب بـوده و همـان برنامـه بایـد ادامـه یابـد و نبایـد تغییری در برنامه ایجاد نمود.

زیاد: مقدار عنصر مورد نظر اگر در محدوده زیاد باشد بیانگر مـصرف بـیش از حـد آن عنصر در خاک است و گیاه ممکن است در اثر سمیت آن عنصر، علائـم مـسمومیت نـشان دهد و یا اینکه در جذب سایر عناصر اختلال ایجاد نماید. در هر صورت، رشد و عملکـرد مرکبات کاهش چشمگیری خواهد داشت.

موارد بسیار مهم در تجزیه خاک و برگ

تجزیه خاک و برگ ابزارهای مفیدی برای تأیید کمبودها و سمیتهای عناصـر غـذایی محـسوب مــیشــوند و جهــت تــشخیص گرســنگی پنهــان درختــان مرکبــات و نیــز ارزیــابی برنامه های کوددهی و همچنین برهم کنشهای عناصر غذایی و در نهایت تعیین مقـدار کـود به کار میروند بنابراین به نکات زیر نیز توجه شود:

یک برنامه نمونه برداری اگر هر ساله به اجرا در آید بیشترین اثر را دارد.
آزمون بافت برگ برای همه عناصر غذایی ارزشمند است.
آزمــایش خــاک ســالیانه بــرای انــدازه گیــری pH، EC، P، K، Ca و Mg بیــشترین استفاده را دارد.

مدیریت عناصر غذایی در خاکهای آهکی تحت کشت مرکبات

خاکهای آهکی معمولاً در مناطق خشک و نیمه خـشک کـه بـه علـت بارنـدگی کـم، امکان شستشوی کلسیم وجود ندارد دیده میشود. البتـه در منـاطق مرطـوب نیـز اگـر مـواد مادری خاک، آهکی (سنگ آهک) باشد امکـان تـشکیل خـاکهـای آهکـی وجـود دارد (مثل شمال ایران). خاک آهکی به خاکی گفته میشود که کربنات کلسیم آزاد در پروفیـل خاک آن وجود داشته باشد. به طوریکه اگـر روی آن خـاک هیـدروکلریک اسـید رقیـق ریخته شود حبابهای گاز دیاکسید کربن از آن متصاعد شود. خـاکهـای آهکـی دارای حداقل ۳ درصد آهک بوده و pH آن از ۷.۵ تا ۸.۵ است.

حضور آهـک در خـاک بـه طـور مـستقیم و غیرمـستقیم در شـیمی و قابلیـت دسترسـی نیتروژن، فسفر، پتاسیم، منیزیم، آهن، منگنز، روی و مس اثرگذار است. کودهـای نیتروژنـه باید با خاک مخلوط شود تا از تصاعد آمونیاک کاسته شود. مسلما کودآبیـاری نیتـروژن و یا تغذیه برگی بهترین روشهای کوددهی نیتروژنه در خاکهای آهکی محسوب میشوند. البته کاربرد کود اوره با پوشش گوگردی یا سولفات آمونیم همراه با کود دامـی و گـوگرد عنصری به روش چالکود نیز راهکار مناسبی در باغها مرکبات است. در خاکهـای آهکـی به دلیل حضور کلسیم فـراوان و رقابـت آن بـا پتاسـیم و منیـزیم، احتمـال کمبـود پتاسـیم و منیزیم وجود دارد و کاربرد خاکی این دو عنصر ثمـری نـدارد تنهـا کـاربرد برگـی نیتـرات پتاسیم و نیترات منیزیم، دو تا سه بار درسال توصیه میشود. برای رفع کمبود روی و منگنـز در خاک آهکی محلولپاشی اکسیدهای منگنز و روی یا سولفاتهـای روی و منگنـز یـک تا دو بار در سال مناسب است.

آسانتـرین راه بـرای اجتنـاب از کلـروز آهـن ناشـی از آهـک در خـاکهـای آهکـی، استفاده از پایه های متحمل به کلروز آهن است. پایه هایی مثل نـارنج، راف لمـون، کلئوپـاترا ماندارین، ماکروفیلا و وولکامریانا در بین پایه های مرکبات کمترین حساسیت را بـه کلـروز آهن دارند. کاربرد کلات آهـن (Fe-EDDHA) در خـاک آهکـی مـیتوانـد در کـاهش کلروز آهن مفید واقع شود. مصرف کود دامی و سایر مـواد آلـی مثـل تفالـه چـای، خـاک برگ و آزولا در قابل جذب شدن عناصر غذایی در خاک آهکی بسیار مؤثر هستند.

در خاکهای آهکی به منظور تولید میـوه فـراوان بـا کیفیـت مطلـوب، مـدیریت تغذیـه درختان مرکبات باید بـا دقـت و بـه طـور مناسـب انجـام شـود. بهتـرین روش در کـوددهی مرکبات در خاکهای آهکی، روش کودآبیاری است. به این منظور باید از شـروع جـست بهاره تا تشکیل میوه و سپس بعد از مرحله ریزش طبیعی میوه از اواسط تیر تا پائیز نـسبت بـه تغذیه درختـان بـه روش کـودآبیـاری اقـدام نمـود. میـزان کـود و نـوع آن بایـد بـر اسـاس آزمونهای خاک، برگ، سـابقه کـوددهی، روش مـدیریت، پایـه، رقـم، وضـعیت سـلامت درختان و همچنین سن درختان تعیین شود اما توصیه زیر جنبه عمومی داشته و مـیتـوان آن را به عنوان اساس برنامـه کـوددهی سـالیانه قـرار داد و بـسته بـه شـرایط بـا اسـتفاده از سـایر اطلاعات تشخیصی، این برنامه را تعدیل نمود.

مقدار ۵۰۰ گرم نیتروژن خالص (معادل ۱۲۰۰ گرم اوره یا ۲۵۰۰ گرم سولفات آمـونیم) به علاوه صد گرم فسفر خالص (معادل ۵۰۰ گرم کود دی آمونیوم فسفات کـه البتـه اگـر از اسید فسفریک در آبیاری استفاده شود علاوه بـر تـأمین فـسفر قابـل جـذب میـزان pH آب آبیاری نیز کاهش مییابد. مقدار اسید مصرفی باید در محل توسط کارشناس تغذیه کالیبره شود) و مقدار۵۰۰ گرم پتاسیم خالص (معادل یک کیلوگرم کلرور پتاسیم) در هـر درخـت در سال در آب آبیاری تزریق شده و همراه آن در سیستم آبیـاری در اختیـار درختـان قـرار میگیرد. بدیهی است این مقدار کود باید به تعداد دفعـاتی کـه در طـول سـال کود آبیـاری صورت میگیرد تقسیم شود و در هـر بـار بـه ازای هـر درخـت آن مقـدار کـود را بـه پـای ریشه های درخت رساند . مثلاً اگر در هر سال، ده بار کود آبیاری شود بـه ازای هـر درخـت فقط پنجاه گرم نیتروژن خالص معادل یکصد و بیست گرم اوره در هر بار میتـوان بـه کـار برد. اگر تعداد دفعات آبیاری بیشتر شود مقدار مصرف کود در هر بـار کمتـر خواهـد شـد. توصیه مـیشـود منیـزیم، روی و منگنـز بـه روش تغذیـه برگـی حـداقل دو بـار در سـال بـا غلظـت ۵ کیلــوگرم کــود در هــزار لیتــر آب بــرای هــر هکتــار محلــولپاشــی شــود. کــلات آهـن ( Fe-EDHHA ) بـه مقـدار ۲۰ گـرم بـرای هـر درخـت در یـک یـا دو بـار بــه روش کودآبیاری در سیستم آبیاری به کار رود. اسید بوریک بـه مقـدار ۵۰ گـرم بـرای هـر درخـت در سال فقط در باغهای مرکباتی که روی پایه نارنج پیوند شده اند به روش کود آبیاری داده شود.

اهمیت عناصر غذایی در درختان مرکبات

درختان مرکبات مانند سایر گیاهان در طبیعت علاوه بر کربن، اکسیژن و هیـدروژن، بـه ۱۵ عنصر غذایی دیگر نیاز دارند. نیاز درختان مرکبات به این عناصر از نظر مقـدار متفـاوت است. اما وجود هـر یـک از ایـن عناصـر در حـد مطلـوب آن در گیـاه بـرای رشـد و تولیـد محصول با کمیت و کیفیت مناسب ضـروری اسـت. هـر یـک از عناصـر مـذکور از لحـاظ وظایفی که دارند نمیتوانند جای یکدیگر را بگیرند بنابراین مقدار تولیـد محـصول بـستگی کامل به وجود همه عناصر لازم برای رشد و نسبتهای معین بین آنها دارد. هرگاه یـک یا چند عنصر غذایی در خاک کاهش یابد درخت به کمبـود مـواد غـذایی دچـار مـیشـود. کمبودهای عناصر غذایی میتواند علائم مشخصی بر روی برگها و دیگر بخشهای گیـاه ایجاد نماید. بنابراین آثار کمبودهای مواد غـذایی بـه صـورت نـشانه هـایی ماننـد زرد شـدن برگها، کم شدن باردهی،کوچک ماندن میوه ها یا خشک شدن سر شاخه ها ظاهر میشود.

اهمیت عناصر غذایی پرمصرف در تولید مرکبات

نیتروژن:

برای تکامل جستهای سالم و میوه مهم اسـت. ایـن عنـصر تـشکیل میوه و متعاقباً اندازه میوه را افزایش داده که در نهایـت منجـر بـه افـزایش عملکـرد درخـت میشود. نیتروژن مهمترین عنصر غذایی در تغذیه درختان مرکبـات اسـت کـه تعیـین کننـده رشد رویشی درختـان اسـت. نیتـروژن در رشـد رویـشی، گلـدهی، تـشکیل میـوه، عملکـرد محصول، رسیدگی میوه ها و مسائل فیزیولوژی پس از برداشـت در مرکبـات دخالـت دارد. نیتروژن در ساخت ترکیبات پروتئین و اسیدهای آمینه و کربوهیـدراتهـا نقـش فعـال دارد. همچنین میزان نیتروژن در رنگ بندی میوه ها مؤثر است. از آنجایی که انـدامهـای جـوان و در حال رویش درختان میوه نیاز زیادی بـه ایـن عنـصر دارنـد، نیتـروژن در گیـاه بـه شـدت متحرک بوده و به قسمتهای در حال رویش منتقل میشود. نیتروژن در گلدهی بسیار مؤثر بوده و باعث افزایش گلدهی در درختان مرکبات میشود و بنابراین تشکیل میوه و عملکرد را نیز افزایش میدهد. نیتروژن در رسیدگی میوه مؤثر اسـت و چنانچـه غلظـت آن در گیـاه بیش از حد مطلوب باشد باعث رسیدگی بیش از حد میـوه هـا شـده و از عمـر انبـاری آنهـا میکاهد. دادن کود حیوانی که با نیتروژن غنـی شـده باشـد باعـث افـزایش انـدازه میـوه هـا میشود و نیتروژن اثر غیرمستقیم بر حجم میوه خواهد داشت. نیتروژن بیش از حد باعث اختلال در رنگبندی میوه ها میشود و اثر منفـی در ایـن امـر دارد. همچنین نیتروژن بیش از حد علاوه بر اینکه باعث افزایش رشـد علـفهـای هـرز در باغهای میوه میشود باعث کاهش مقاومت درختان مرکبات در مقابـل آفـات و بیمـاریهـا میشود. برای تکامل جستهای سالم و میوه مهم است. ایـن عنـصر تـشکیل میـوه و متعاقبـا اندازه میوه را افزایش داده که در نهایت منجر به افزایش عملکرد درخت میشـود، نیتـروژن سبب افزایش حجم آب میـوه، کـل مـواد جامـد محلـول (قنـد میـوه) و غلظـت اسـید میـوه میشود. نیتروژن سبب افزایش کل مواد جامد محلول (قند میوه) در واحـد سـطح مـیشـود البته اگر نیتروژن بیرویه همراه با کم آبیاری یا عدم آبیاری باشد موجب کاهش عملکـرد و کل مواد جامد محلول (قند میوه) خواهـد شـد. نیتـروژن سـبب افـزایش انـدازه و وزن میـوه میشود، نیتروژن سبب افزایش میوه های سبز در زمان برداشت میوه میشود و نیتروژن زیـاد موجب تاخیر در رنگ گیری میوه شـده و دوبـاره سـبز شـدن میـوه هـای والنـسیا را افـزایش میدهد. نیتروژن زیاد سبب افزایش حساسیت به بیمـاریهـا و سرما مـیشـود،

علائم کمبود و بیشبود نیتروژن

اولین علامتی که از کمبود نیتروژن مشاهده میشود کاهش رشد رویشی درخت اسـت. همانطور که بیان شد نیتروژن در گیاه به طور کامل متحرک است و در اثر کمبود معمـولاً، برگهای مسن به زردی میگرایند در حالی که برگهای جوان سبز باقی میمانند. بنابراین منظره عمومی باغ به زردی میگراید. در درختان مرکبات در این حالت برگهـای قـسمت پایین تاج زرد شده و برگهای سر شاخه ها سبز میماند. کوچک بـودن میـوه هـا و کـاهش عملکرد محصول نیز از نشانه های دیگر کمبود نیتروژن هستند. ریزش بیش از حد گـلهـا و میوه ها در باغ از علائم کمبود نیتروژن در باغ است. همچنین افـزایش بـیش از حـد مطلـوب نیتروژن نیز باعث ریزش گل میشود. افزایش رشد علفهای هرز، بدرنگ شدن میوه هـا یـا آلوده شدن درختان مرکبات به آفات و بیماریها و رنگ سبز بسیار تیره برگها میتوانـد ناشی از زیادی نیتروژن (بیش بود) باشد. جذب و مصرف نیتروژن به وسیله گیاهـان بـه میـزان مـواد آلـی و نـسبت C/N بـستگی دارد. به همین جهت باغداران مرکبات همراه با کودهای شـیمیایی نیتروژنـه از مـواد آلـی و کودهای حیوانی نیز در باغ خود استفاده مینمایند. نیتـروژن اثـرات رقـابتی بـا سـایر عناصـر نشان میدهد به طور نمونه بـالا بـودن مقـدار فـسفر باعـث کـاهش غلظـت نیتـروژن شـده و برعکس اگر میزان بـور در خاک کم باشد، افزایش نیتروژن بیشتر باعث تشدید کمبود بـور میشود و این عمل از طریق کاهش جذب بور صورت میپذیرد. همچنین اگر مقدار منگنـز در خاک خیلی زیاد باشد جذب نیتروژن با اختلال روبرو میشود. اثر نیتروژن بر روی رفتار دو عنصر یا بیشتر نیز نمود پیدا میکند به طور مثال در مقادیر زیاد نیتروژن، افـزایش پتاسـیم باعث کاهش غلظت منیزیم در گیاه میشود. در حالی که در مقادیر کم نیتروژن ایـن اتفـاق نمی افتد.

راههای پیشگیری از کمبود و بیشبود نیتروژن

مهمترین کودهای نیتروژنـه موجـود بـرای اسـتفاده باغـداران، اوره، نیتـرات آمونیـوم و سولفات آمونیوم هستند. اوره دارای ۴۶ درصد نیتروژن بوده و حلالیت بسیار بالایی در بـین کودهای نیتروژنـه دارد و بـیش از سـایر کودهـا مـصرف مـیشـود. از آنجـایی کـه شـکل دانه های آن سفید و شکری است به کود شکری معروف است. اوره به راحتـی بـا کودهـای فسفاته و پتاسیمی قابل اختلاط است و به سبب حلالیـت بـالای اوره در آب مـیتـوان آن را بـا سموم مخلوط و در غلظتهای توصیه شده به صـورت محلـولپاشـی اسـتفاده نمـود. ایـن کـار علاوه بر اینکه حجم عملیات کشاورزی را کاهش میدهد در کاهش هزینه ها نیز مؤثر است. هرگاه اوره در سطح خاک پخش شود مقداری از نیتـروژن آن بـه شـکل آمونیـاک در آمده و به هوا تصعید میشود. اوره را میتوان به میزان نـیم کیلـوگرم در هـر صـد لیتـر آب حل نموده و برای محلولپاشی در تیر از آن استفاده کـرد. اگـر محلـولپاشـی در اسـفند یـا اوایل بهار صورت گیرد میتوان با غلظت یک درصد استفاده نمود. نیترات آمونیوم محتوی ۳۳ درصد نیتروژن است و به شکل دانه ای بوده و جاذب الرطوبه است و به همـین دلیـل خیلـی زود کلوخـه ای مـیشـود و مـصرف آن را بـا مـشکل مواجـه میکند. خطر دیگر نیترات آمونیوم، خاصیت انفجـاری آن اسـت. سـولفات آمونیـوم دارای %۲۱ نیتروژن و %۲۴ گوگرد است و برای خاکهای آهکی مناسب است. این کود کمتر با آب شسته شده و حمل و نقل آن آسان است. کودهای شـیمیایی نیتروژنـه چـون در آب محلـول هـستند، مـیتواننـد از طریـق سیـستم آبیاری و مخلوط بـا آب آبیـاری در اختیـار درختـان مرکبـات قـرار گیرنـد. آبیـاری بیـشتر مــیتوانــد باعــث شــسته شــدن نیتــروژن از خــاک شــده و اثــر زیــاد بــود آن را تعــدیل کنــد. محلولپاشی نیتروژن و عناصر ریزمغذی در درختان پرتقال واشنگتن نـاول موجـب افـزایش تشکیل میوه، بریکس، ویتأمین ث و حجم میوه شده و تـاثیر معنـیداری در کـاهش ریـزش میوه دارد. محلولپاشی زمستانه نیتروژن قبل از گلدهی در مرکبات موجب افزایش عملکرد و درشتی میوه و کاهش سال آوری میشود.

فسفر

فسفر یکی دیگر از عناصری است که به مقدار زیاد مورد نیـاز درختـان مرکبـات اسـت. فسفر در انتقال انرژی در گیاه و فعالیت متابولیکی آن نقش داشته و به طـور غیـرمـستقیم بـر عملکرد محصولات تأثیر میگـذارد. فـسفر باعـث بهبـود رشـد ریـشه، تحریـک گلـدهی و رسیدگی دانه میشود. کمبود فسفر باعث عقب افتادگی رشد مرکبـات بـه علـت رشـد کـم ریشه و تأخیر در گلدهی و میوه دهی میشود. این عنصر در تشکیل بذر نقشی اساسی داشـته و به مقدار زیاد در بذر و میوه یافت میشود . عموماً فسفات قابل دسـترس بـرای گیاهـان بـه ترکیبات آلی خاک متصل شده اند و یا با میکروارگانیسمهای خاک تجمـع یافتـه انـد و ایـن در حالی است که محلول خاک حاوی میزان کمی فسفر است. ابتـدا فـسفات جـذب ذرات خاک میشود و فقط میزان کمی از آن قابل حل بوده و در دسترس گیاهان قرار میگیرنـد.

تشکیل کلونی ریشه گیاهان با میکوریزاها مـیتوانـد باعـث جـذب فـسفات توسـط گیاهـان شود. مناسبترین pH برای جذب فسفر از خاک توسط درختان مرکبات ۶.۵ تا ۷ است. فسفر اثر رقابتی با سایر عناصر دارد به طور مثال محققـین معتقدنـد کـه افـزایش بـیش از حد فسفر باعث اختلال در جـذب روی و آهـن و یـا بـروز علائـم کمبـود آنهـا مـیشـود. همچنین کلسیم زیاد در خاک (خاکهای آهکی) باعث کاهش فسفر قابـل دسـترس بـرای درختان مرکبات میشود و یا نیتروژن به طور غیرمستقیم باعث افزایش جذب فـسفر توسـط گیاه میشود. به طور خلاصه تأثیر افزایش فسفر در کیفیت میوه مرکبات به شرح زیر اسـت:

نگهداری، کیفیت خوب میوه، توسعه قند و مقدار آب میـوه بـالا را تـضمین نمـوده و بـرای ایجاد پوست صاف باید در تعادل با نیتروژن باشد. فسفر در انتقال قند در داخل درخت و توسعه ریشه ها، گلها و جستها نقـش دارد و در نتیجه بر عملکرد تأثیر دارد. فسفر سبب افزایش نسبت کـل مـواد جامـد محلـول (TSS) بـه غلظت اسید میوه (TA) میشود. امـا غلظـت اسـید میـوه را کـاهش مـیدهـد، فـسفر سـبب کاهش ضخامت پوست میوه میشود،

پتاسیم

پتاسیم برای ساخت اسیدهای آمینه، ضروری است کـه شـامل فرآینـد فتوسـنتز و سـبب افزایش قابلیت مقاومت گیـاه در برابـر تـنشهـای محیطـی و بیمـاریهـا مـیشـود. درختـان مرکباتی که کمبود پتاسیم دارند بسیار ضعیف و کوچکتـر از درختـانی هـستند کـه بـدون کمبود پتاسیم هستند. فاصله میـانگره هـا در شـاخه هـا کوتـاه مـیشـود و در صـورت شـدت کمبود، شاخه ها از انتها شروع به خشکشدن میکنند. پتاسـیم از جملـه عناصـر متحـرک و پویا در گیاه است؛ از این رو علائم کمبود ابتـدا در بـرگهـای مـسنتـر مـشاهده مـیشـود. لب سوختگی، نوک سوختگی و یا سوختگی در پهنک مشاهده میشـود همچنـین بـرگهـا تمایل به لوله شدن به طرف بالا و یا پـایین پیـدا مـیکننـد. سرشـاخه هـای درختـان مرکبـات خشک میشوند بین رگبرگها زرد شـده و لـب سـوختگی در بـرگهـا مـشاهده مـیشـود.

عملکرد میوه کم و کیفیت آن نامطلوب میشود. میوه ها نارس به نظر میرسند و طعم آنها ترش میشود. پوست میوه ضخیمتر و میوه ها خشنتر و کم آبترند. گیاهان به طور ایده آل شامل میزان پتاسیم و نیتروژن به نسبت ۱:۱ هـستند. از آن جـا کـه پتاسیم برای بافتهای جوان گیاه مورد نیاز است پس بـه راحتـی در گیـاه حرکـت کـرده و علائم کمبود آن باعث مرگ زودرس اولین بخشهای گیاهان مسن مـیشـود. خـاکهـای حاوی مقدار کم پتاسیم و نیتروژن باعث کوتولگی گیاه، بـرگهـای کوچـک و میـوه هـای کم و کوچک میشوند. به طور خلاصه تأثیر افزایش پتاسیم در کیفیت میوه به شرح زیر است:

جهت حفظ رشد درخت و توسعه کیفیت و اندازه میوه اهمیت دارد و در توسعه ویتامین ث نقش حیاتی دارد. افزایش پتاسیم باعث ضخیمتر شدن پوسـت، زیادترشـدن آب میـوه، اسـیدیته کـل بـالاتر و افزایش اسکوربیک اسید میشود. همچنین پتاسیم در افزایش خاصیت انبـاری میـوه اهمیـت دارد، پتاســیم ســبب کــاهش TSS و نــسبت TSS بــه TA مــیشــود . امــا TA را افــزایش میدهد. پتاسیم سبب کاهش حجم آب میوه و رنگ عـصاره میـوه مـیشـود، همچنین سـبب افزایش اندازه و وزن میوه و ضخامت پوست میوه و رنگ سبز میوه میشـود، پتاسـیم سـبب افزایش مقاومت به بیماریها میشود و خاصیت انباری را افزایش میدهد.

کلسیم

پایین بودن مقدار کلسیم در میوه های ارقام مختلف مرکبات باعث زیانهای مربوط به پیری سریع و آلودگیهای قارچی میشود.حتی افزایش مقدار کمی کلـسیم در میـوه هـا مـیتوانـد در کـاهش زیـانهـای اقتـصادی مربـوط بـه انـواع اخـتلالات انبـاری ماننـد پوسیدگیهای قارچی مؤثر باشد، کمبود کلسیم با کاهشی که در میزان رشـد بافـتهـای مریستمی به وجود می آید، مشخص میشود، نشانه های کمبود را میتوان ابتـدا در نـوک ساقه های در حال رشد و جوانترین برگها مـشاهده کـرد. ایـن قـسمتهـا تغییـر شـکل میدهند و زرد میشوند و در مراحل پیشرفته تر حاشیه برگهـا دچـار سـوختگی خواهـد شد. بافتهای متأثر از این کمبود در اثـر تحلیـل دیـواره هـای سـلول، نـرم مـیشـوند، در خاکها کمبود مطلق کلسیم به ندرت روی میدهد، زیرا اغلب خاکهای معدنی سرشار از کلسیم قابل جذب است. البته فقط در برخی از باغهـای مرکبـات شـمال ایـران کـه pH کمتر از ۵ دارند علائم کمبود کلسیم در مرکبات مشاهده شـده اسـت. کمبـود غیرمـستقیم کلسیم که در اثر عدم رسـیدن مقـدار کـافی آن بـه میـوه و بافـتهـای ذخیـره ای ایجـاد میشود اختلالی است که معمولا بیـشتر مـشاهده مـیشـود. کلـسیم در سـاختمان سـلول و استحکام میوه نقش حیـاتی دارد. تجزیـه بـرگ ممکـن اسـت نـشان دهنـده خـوبی از مقـدار کلسیم در میوه نباشد.

گوگرد

گوگرد پس از نیتروژن، فسفر، پتاسیم و کلسیم از نظر مقدار مورد نیاز گیاه در مرتبه پنجم قرار دارد. اسـیدهای آمینـه گـوگرد دار شـامل سیـستئین، سیـستین و متیـونین اسـت. گوگرد آلی به صورت پروتئین به همراه باقیمانده های گیاهی و حیوانی به خاک اضـافه میشود بنابراین گوگرد نیز همانند نیتـروژن جـزء مهمـی از مـواد آلـی خـاک اسـت. در گیاهان دچار کمبود گوگرد مقدار کلروفیل کاهش می یابد و سبب جلوگیری از ساختن پروتئین همـراه بـا انباشـتگی ازت آلـی و نیتـرات مـیشـود. جلـوگیری از سـاخته شـدن کلروفیل در هنگام کمبود گوگرد، شبیه به کمبود نیتروژن باعث زردی برگ میشود. به هر حال، تحرک گوگرد در گیاهان کمتر از نیتروژن است و نشانه های کمبودمعمـولاً در برگهای جوان و به صورت زرد کمرنگ پهنک برگ است و برگ های مـسنتـر سـبز باقی میمانند ولی در کمبود نیتروژن این وضـعیت بـرعکس اسـت. در مـورد نـشانه هـای کمبود تفاوتهای زیادی وجود دارد : نسبت تاج به ریشه با کمبـود گـوگرد افـزایش پیـدا کرده و ریشهها پر انشعابتر میشوند.

منیزیم

منیزیم مانند کلسیم و پتاسیم به صورت یون از محلول خاک جذب گیاه مـیشـود و بـر عکس کلسیم در گیاه پویا است و از بافتهای مسن بـه بافـتهـای جـوان منتقـل مـیشـود. جذب منیزیم توسط گیاه بستگی به غلظت این یون در فاز مایع خاک، درصد اشباع منیـزیم و مقدار سایر کاتیونها مثل کلسیم، آمونیوم و پتاسیم در خاک دارد. منیزیم جـزء مولکـول کلروفیل است که در مرکـز ایـن مولکـول قـرار گرفتـه اسـت و کمبـود آن در گیـاه سـبب کاهش مقدار کلروفیل و کندشدن رشد گیاه میشود و علائـم کمبـود در گیـاه بـه صـورت بروز رنگ زرد بـین رگبـرگهـای بـرگهـای مـسن اسـت و جـذب سـایر عناصـر غـذایی مخصوصا فسفر را تنظیم نموده و به عنوان انتقال دهنده فسفر به دانه در گیاهان و فعال کننـده برخی آنزیمها عمل میکند. منیزیم جهت تشکیل و توسعه کلروفیل و توسعه بـذر ضـروری است و در تولید تنظیم کننده های رشد نقش حیاتی دارد. کمبود منیزیم موجب کـاهش مقاومـت گیاهـان بـه سـرمازدگی مـیشـود. طـول مـدت انبارداری میوه ها هم کم میشود و بروز کمبود با سـن درختـان رابطـه مـستقیم دارد. علائـم کمبود ابتدا در برگهای مسن مشاهده میشود ابتدا بین رگبرگها زرد شده و بعـد نکـروز و سوختگی مشاهده میشود اما بـرگهـای جـوان عمومـا سـبز بـاقی مـی ماننـد در درختـان مرکبات اکثراً برگهای سرشاخه ها جز برگهای نوک شاخه هـا مـی ریزنـد و سرشـاخه هـا لخت میشوند و درختان قادر به ساخت و تولید میوه نخواهند بود. منیزیم سبب افزایش نسبت TSS به TA میشود. همچنین منیزیم موجب بـزرگ شـدن اندازه میوه و افزایش وزن میوه میشود امـا ضـخامت پوسـت میـوه را کـاهش مـیدهـد. در مرکبات علائم کمبود منیزیم در ابتدا به صورت کلـروز در حاشـیه بـرگهـای مـسن دیـده میشود و در شرایط کمبود شدید، برگها کاملا زرد مـیشـوند و در کمبـود بـسیار شـدید برگریزان کامل در درخت بروز مینماید که معمولاً با خشک شدن شاخـساره نیـز همـراه است. شاخساره های درختانی کـه مـشکل کمبـود منیـزیم داشـته و بـر اثـر برگریـزان لخـت شده اند مورد حمله قارچها قرار گرفته و ممکن است تا بهار آینده خشک شوند. سولفات منیزیم از متداولترین کودهـای منیزیمـی قابـل اسـتفاده در بـاغهـای مرکبـات است. زمان مصرف این کود در باغها، اواخر اسفند است. این کود علاوه بـر تـأمین منیـزیم مورد نیاز، گوگرد را هم به صورت قابل اسـتفاده در دسـترس گیـاه قـرار مـیدهـد و باعـث افزایش عملکرد هم خواهد شد. محلولپاشی ۶ کیلوگرم نیترات منیزیم در ۵۰۰ لیتـر آب از پیشروی علایم کمبود در اولین سـال بعـد از درمـان جلـوگیری نمـوده و بـراى تولیـد میـوه مناسب، دو بار محلولپاشی در سال ضرورى است. مصرف ۱.۴ کیلوگرم کلرور منیـزیم بـه صورت پخش نواری براى هر درخت پرتقال شموتی در رفع کمبود بسیار مؤثر است. بـرای عملکرد خوب در مرکبات، محلولپاشی با محلول ۳ تا ۵ در هـزار سـولفات منیـزیم توصـیه میشود که باعث رشد بهتر درخت شده و ریـزش بـرگ در پـاییز کمتـر و رنـگ بـرگهـا تیره تر و خشکیدگی سرشاخه ها نیز کاهش مییابد.