آشنایی با شرایط کاشت خرما
آشنایی با شرایط کاشت خرما
مقدمه
خرما بــه عنــوان دومیــن محصــول باغــی کشــور، بــا توليــد يــک ميليــون تن در ســال، در 15 اســتان کشــت مي‌شــود. دو ســوم خرمای تولیــدی کشــور مربــوط بــه پنــج اســتان کرمــان، خوزســتان، سيســتان و بلوچســتان، بوشــهر و هرمــزگان اســت. ایــن میــزان تولیــد، ایــران را در رتبــه چهــارم تولیــد خرمای جهــان قــرارداده اســت. ایــران 15 درصــد خرمای جهــان را تولیــد می‌کنــد، گرچــه متوســط عملکــرد توليــد در نخلســتان‌هاي ايــران از متوســط عملکــرد توليــد در جهــان، بســيار کمتــر اســت.
در ايــن مطلب بــا نخل، گیاهــی کــه ” نســبت بــه شــرایط ســخت مقــاوم اســت، می‌توانــد حداقــل تقاضــا را بــرای آب داشــته باشــد، محصــول آن ارزش تجــاری و تغذیــه‌ای زیــادی دارد و همچنیــن بــا چگونگــی احداث نخلستان بــراي كـــشاورزاني كــه داراي منابــع آبــی بســيار کــم و شــور هســتند ” ، آشــنا می‌شــویم.
گیاه خرما
بالــغ بــر 3000 رقــم خرما در دنيــا شــناخته شــده اســت کــه بخــش عمــده اي از آن ( حــدود 400 رقــم ) متعلــق بــه ايــران اســت. مهمتريــن گونه‌هــاي خرمای ایــران، ســاير ( اســتعمران ) در خوزســتان، مضافتــي در کرمــان و بــم و گونه‌هــاي زاهــدي و پيــارم در حاجــي آبــاد هرمــزگان هســتند.
رشد خرما در نقاطي امکان دارد كه داراي زمستان معتدل و تابستان گرم‌وخشك براي رسيدن ميوه باشد و در مدت 5-7 ماه از زمان گرده‌افشاني تا برداشت ميوه، باران يا رطوبت بيش از اندازه وجود نداشته باشد.
عوامــل متعــددی بــر میــزان تولیــد خرما در ایــران مؤثــر اســت. از جملــه ایــن عوامــل می‌تــوان بــه گردوخــاك در مناطــق خرماخيــز اشــاره کــرد کــه ســبب کاهــش ميــزان برداشــت و کاهــش کيفيــت محصــول و هجــوم انــواع آفــت بــه نخلســتان‌ها مي‌شــود.
عامــل ديگــر، خشکســالي دو ســال اخيــر اســتان بــه دنبــال کاهــش محســوس بارندگــی در ایــن مــدت و در نتیجــه کاهــش آب رودخانــه ارونــد، توأم شــدن آن با کاهــش خروجــي آب پشــت ســدهاي کارون و همچنيــن شــور وکــم آب شــدن آب رودخانه‌هــاي دجلــه وفــرات در کشــور عــراق اســت کــه ضربــات جبران‌ناپذيــري بــر کشــاورزي منطقــه و از جملــه نخلســتان‌ها وارد کــرده اســت
گيـاه خرمـا درخت راسـت قامتی اسـت که ارتفـاع آن به 10 تا 20 متر مي‌رسـد و تنـه خرمـا از بقايای به جامانـده از غلاف برگ‌ها به‌وجـود می‌آيد.
برگ‌هــای خرما پرماننــد، بــزرگ و بــه طــول شــش متــر اســت. هــر بــرگ از درون غلافــی خــارج مي‌شــود کــه توســط شــبکه‌ای از فيبرهــا احاطــه مي‌شــود. گل‌هــای کوچــک و معطــر آن روی دو گيــاه نــر و مــاده پديــدار مي‌شــوند. گل‌های‌مــاده، ســفيد و گل‌های‌نــر، شــيری رنــگ و چرمــی هســتند. هــر خوشــه بــزرگ گل، ممکــن اســت حــاوی 6 تــا 10 هــزار گل باشــد .
ميــوه خرما مســتطيلی شـکل بــا پوســتی بــه رنــگ قهــوه‌ای تيــره متمايــل به قرمــز يــا زرد قهــوه‌ای اســت. پوســت ميــوه پــس از رسـيده شــدن، بســيار نــازک و لطيــف مي‌شــود. گوشــت آن نيــز بســيار شــيرين و حــاوی يــک هســته منفــرد و بســيار ســخت اســت.
حــال بــا شــناخت کلــی از شـکل ظاهــری گیــاه خرما، عوامــل مؤثــر بــر تولید بهتــر ایــن محصــول ارائــه می‌شــود:
عوامل آب و هوايي
بـه طـور كلي خرما محصول مناطق گرمسـیری و نیمه‌گرمسـیری اسـت. رشـد خرما در نقاطي امکانپذیر اسـت كه داراي زمسـتان معتدل و تابسـتان گرم وخشـك و طولانی بـراي رسـيدن ميـوه باشـد و در مـدت 5-7 مـاه از زمـان گرده افشـاني تا برداشـت ميـوه، باران يـا رطوبت بيش از اندازه وجود نداشـته باشـد. در واقع درخت خرمـا مناسـب ترين درخت ميوه زمین‌های خشـك اسـت.
درجــه حــرارت، رطوبــت، بــاران، نــور و بــاد جــزو مهمتريــن عوامــل آب و هوایــي به شــمارمی‌روند كــه رشــد رويشــي و كميــت و كيفيــت محصــول خرما را تحــت تأثیــر قــرار می‌دهنــد.
درجــه حــرارت: درجــه حــرارت بــالا در مناطق پرورش و کاشت خرما ، ناشــی از رطوبــت نســبي پایيــن هــوا، طولانی بــودن روز در فصــل تابســتان و آفتــاب تنــد به خرما خسارت می زند .
دمای ایده آل برای کاشت خرما 25-32 درجه سانتیگراد است. گرمای شدید بر روی تبخیر و تعرق نخل اثر میگذارد وکم آبی را تشدید میکند. همچنین بر روی گرده افشانی، بویژه اگر با تنش کم آبی همزمان باشد، تأثیر منفی خواهد داشت.
بــاران: کاشت خرما در مناطقــي انجــام می‌شــود كــه داراي بارندگي‌هــاي زمســتانه اســت. ايــن بارندگي‌هــا نــه تنهــا بــه ميــوه خرما خســارتی وارد نمی‌کنــد، بلكــه باعــث شســتن مقــداري از نمــك خــاك می‌شــود.
شــوری خــاک، مشــكل اصلــي مناطــق خرماخیــز اســت. همچنیــن بارندگــی از حركــت عمــودي نمــك از لايههــاي پایيــن بــه ســمت بــالا جلوگيــري می‌کنــد. چنانچــه بــاران بعــد از گــرده افشــانی انجــام شــود، بســیاری از گرده‌هــا را می‌شــوید و از دســترس گل مــاده خــارج می‌کنــد. بعــلاوه بارندگــی شــرایط مناســبی بــرای فعالیــت قارچ‌هــای عامــل بیمــاری پوســیدگی گل آذیــن فراهــم می‌کنــد. یــک بارندگــی ملایــم بهــاره همــراه بــا رطوبــت نســبی بــالا و بــه دنبــال آن افزایــش دمــا درســت قبــل از گــرده افشــانی، ســبب شــیوع بیمــاری خامــج خرما می‌شــود لــذا اســتفاده از حفاظ‌هایــی بــرای کاهــش اثــرات بــاران توصیــه می‌شــود
رطوبت‌هــوا: اگرچــه درخت خرما مناســب مناطــق خشــک و نیمه خشــک اســت ولــی رطوبت نســبی تأثیــر زیــادی بــر رشــد و نمــو آن دارد. وقتــی رطوبــت پاییــن اســت، بیماری‌هــای قارچــی بــر روی درخت ظاهــر نمی‌شــوند ولــی در عــوض شــرایط مناســبی بــرای حشــرات آفــت و کنه‌هــا فراهــم می‌شــود.
همچنیــن رطوبــت در زمــان بلــوغ بــر کیفیــت خرما تأثیــر می‌گــذارد. در رطوبــت بالا میــوه خرما نــرم و چســبناک می‌شــود در حالــی کــه در رطوبــت پاییــن میــوه بســیار خشــک می‌شــود. ایــن حالــت در صورتــی کــه رطوبــت پاییــن بــا بادهــای گــرم و خشــک همــراه باشــد تشــدید می‌شــود. بادهــای گــرم و خشــک ســبب تســریع بلــوغ میــوه، شــکاف خــوردن آن و ظهــور یــک حلقــه ســفید یــا زرد در قاعــده میــوه می‌شــود. رطوبــت بالا در زمــان بلــوغ ســبب ایجــاد برش‌هــا و شــکاف‌های زیــادی در میــوه می‌شــود. میوه‌هــای نــرم می‌افتنــد و ارزش تجــاری خــود را از دســت می‌دهنــد. میــزان ایــن برش‌هــای طولــی، عرضــی یــا نامنظــم بســته بــه نــوع و رقــم خرما متفــاوت اســت.
بــاد: در مقايســه بــا ســاير گیاهــان، نخل خرما در مناطــق باد خيــز خســارت چندانــي نميبينــد. بــاد حامــل ذرات شــن و غبــار اســت و در مراحلــی کــه میوه‌خرما نــرم اســت، غبــار بــه آن می‌چســبد. زمانــی کــه میــوه خرما در مراحــل اولیــه رشــد و ســبز اســت، برخــورد دانه‌هــای شــن حاصــل از بادهــای تنــد ســبب ایجــاد لکــه هــای ســیاه رنــگ روی میــوه می‌شــود. بادهــای ملایــم بــرای گــرده افشــانی مناســبند در حالــی کــه بادهــای تنــد می‌تواننــد ســبب از دســت رفتــن گرده‌هــا شــوند. بادهــای خیلــی تنــد می‌تواننــد ســبب شکســته شــدن ســاقه گل آذیــن و ایجــاد اختــلال در رســیدن مــواد غذایــی بــه خوشــه شــوند. همچنیــن بــاد شــدید می‌توانــد ســبب انتقــال کنه‌هــا از یــک درخت بــه درخت دیگــر شــود. توصیــه می‌شــود یــک تــا دوســال قبــل از احــداث باغ هــای خرما، نســبت بــه کاشــت بادشــکن‌هایی در اطــراف بــاغ اقــدام شــود .
نــور: از آنجــا کــه خرما عمدتــاً در نواحــی خشــک و نیمه‌خشــک رشــد می‌کنــد، تحمــل زیــادی به نــور شــدید دارد.
خاك مناسب
نخل خرما گیاهــی کم توقــع اســت. ایــن گیــاه در هــر نــوع خــاک از شــن خالــص تــا خاک‌هــای ســنگین رســوبی کــه نیازهــای اولیــه نخل را بــرای اســتقرار درخــاک فراهــم و مــواد معدنــی و آب مــورد نیــازش را تأمیــن می‌کنــد و دارای زهکــش باشــد و نســبت بــه آب نفوذپذیــر باشــد، قــادر بــه رشــد اســت.
کاشت خرما در خاک‌هــای رســی ســنگین و خــاک هــای شــنی کــه از نظــر مــواد غذایــی بافــت، فقیــر هســتند توصیــه نمی‌شــود. اگرچــه نخل خرما از همــه محصــولات دیگــر نســبت بــه شــوری مقاومتــر اســت و حتــی در درجــه شــوری 16 دســی زیمنس بــر متــر نیــز محصــول تولیــد می‌کنــد ولــی خاک‌هــای شــور باعــث کاهــش رشــد و نمو و کاهــش میــزان محصــول وحتــی در برخــی مــوارد باعــث مــرگ نخل می‌شــوند.
وقتـی مقـدار نمـک در خـاک افزایـش یابـد، ممکن اسـت این غلظـت به حدی برسـد کـه بـرای گیـاه سـمّی شـود. در واقـع وجـود نمـک زیـاد در خـاک موجـب می‌شـود عناصـر تشـکیل دهنـده نمـک جـذب گیـاه شـوند و در بافت‌هـای گیاهی تجمع کننـد و سـبب سـوختگی بافـت هـای گیاهـی بویـژه برگ‌ها شـوند.
حساســیت خرما بــه شــوری در مراحــل مختلــف رشــد متفــاوت اســت. در جــدول ۱ ميــزان توليــد محصــول خرما در خاك‌هــا و آب‌هايــي بــا شــوري مختلــف را می‌تــوان مشــاهد کــرد.
توصیه‌هـای زیـر بـرای تعدیـل اثـرات زیانبـار شـوری و مدیریـت آن می‌توانـد مفیـد واقع شـود:
- اضافــه کــردن مــواد آلــی: بویــژه مــواد آلــی کمپوســت شــده و ســایر اصــلاح کننده‌هــای خــاک کــه ظرفیــت آب خــاک را افزایــش می‌دهــد.
- عملیــات مالــچ پاشــی: مــواد مصنوعــی یــا باقیمانده‌هــای گیاهــی بــه منظــور کاهــش تبخیــر و در نتیجــه کاهــش غلظــت نمــک در خــاک.
- آبشــویی مناســب از طریــق آبیــاری: در موقــع آبیــاری بــاغ، بیشــتر از نیــاز گیــاه، آب در اختیــارآن قــرار داده شــود تــا ایــن آب اضافــی بخشــی از نمــک منطقــه ریشــه را شستشــو دهــد و بــه عمق‌هــای پایین‌تــر از منطقــه ریشــه منتقــل کنــد.
- سیســتم مناســب آبیــاری: بــا توجــه بــه نــوع گیــاه، کیفیــت آب، بافــت خــاک و زهکشــی خــاک.
- انتخــاب رقــم مناســب: انتخــاب رقم‌هایــی کــه تحمــل بالاتــری بــه شــرایط شــور دارنــد، مثــل رقــم خنیــزی.
- تسطیح زمین قبل از احداث باغ.
- دو یــا ســه آبیــاری غرقابــی ســنگین: در آمــاده ســازی زمیــن بــرای احــداث بــاغ لازم اســت ایــن عمــل انجــام شــود.
- کاشــت برخــی گیاهــان زراعــی متحمــل بــه شــوری در فواصــل بیــن درختــان.
- مرزبندی مناسـب اطـراف درختان: بویـژه قبـل از باران‌های شـدید و شـخم زمیـن بـرای جلوگیـری از حرکـت نمـک بـه سـمت منطقـه ریشـه گیـاه.
- اســتفاده چرخشــی از آب شــور و آب بــا کیفیــت مناســب: مخلــوط کــردن آب شــور بــا آب دارای کیفیــت بالاتــر هــم می‌توانــد راهــکار مناســبی باشــد.
مراجعــه بــه تحقیقــات متنــوع نشــان می‌دهــد کــه بهتریــن نــوع خــاک بــرای نخل خرما خاک‌هــای عمیــق، زهکــش‌دار بــا بافــت نســبتاً ســبک و دارای مــواد آلــی کافــی و قــدرت نگهــداری آب کافــی اســت. اســتفاده از 50 تــا 70 تــن كــود حيوانــي كامــلا پوســيده ( در هــر هكتــار ) بــه بهبــود خــواص فيزيكــي و شــيميايي خــاك کمــک می‌کنــد.
گیاهان در خاکهای سبک نسبت به خاکهای سنگین تحمل بالاتری به شوری دارند .
نياز کودی گیاه خرما
تأمیــن مــواد غذایــی مــورد نیــاز نخل خرما بــا اســتفاده از انــواع کودهــای ماکــرو و میکــرو ســبب افزایــش کمــی و کیفــی محصــول می‌شــود. کمبــود ایــن عناصــر کــه بــا علائــم مشــخصی همــراه اســت کاهــش محصــول و در مــواردی مــرگ گیــاه را به دنبــال دارد.
کودهای مورد استفاده در باغ‌های خرما را می‌توان به دو گروه تقسیم کرد:
کودهای‌آلــی: مصــرف30-50 کیلوگــرم کــود حیوانــی پوســیده در خاکِ پــای درختــان خرما و مخلــوط کــردن آن بــا خــاک، حداقــل هــر دو ســال یک‌بــار در اواخــر زمســتان توصیــه می‌شــود.
کودهای‌شــیمیایی: بایــد زمــان مصــرف كودهــای شــیمیایی بــا مراحــل حســاس رشــد گياهــان منطبــق باشــد. بــا توجــه بــه نســبت جــذب عناصــر ازت، فســفر و پتــاس بســته بــه ســن نخل، توصیه‌هــای کــودی متفاوتــی ارائــه می‌شــود. مثــلا بــرای نخل‌هــای بــا ســن کمتــر از چهــار ســال، میــزان مصــرف ســه عنصــر ازت، فســفر و پتــاس بــه ترتیــب 262، 138 و 540 گــرم از هــر کــود بــرای هــر اصلــه نخل خرما توصیــه می‌شــود. البتــه ایــن میــزان بــرای درختــان نخل کمتــر از سه‌ســال، نصــف می‌شــود.
در صورتــی کــه ســن درخت بالاتــر از چهــار ســال باشــد، میــزان توصیه شــده ازت تقریبــاً دوبرابــر ( 525 گــرم ) می‌شــود. ایــن در حالــی اســت کــه میــزان فســفر و پتــاس بــه همــان نســبت قبلــی یعنــی 138 و 540 گــرم بــرای هــر اصلــه درخت خواهــد بــود. كــود مــورد نيــاز را می‌تــوان همــراه بــا سيســتم آبيــاري در اختيــار گيــاه قــرار داد
همچنین شما میتوانید با مراجعه به پست اصول آبیاری و تغذیه نخلستان نکات کاملی را در این مورد مطالعه نمایید .
نياز آبي و كارايي مصرف آب
بـه طـور کلـی میـزان رطوبت خـاک و نیاز آبـی گیاه باید بـا هم متعادل باشـند تـا حداکثـر عملکـرد ممکـن حاصل شـود و ایـن موضوع در مـورد خرما نیـز صادق اسـت. درخـت خرمـا ایـن توانایـی را دارد که خـود را بـا مقادیـری از رطوبت خاک کـه تحمـل آن بـرای اکثر درختان امـکان ندارد، عـادت دهد. آب مـورد نياز درخت خرمـا بسـته بـه منطقه، شـرایط خـاك و نـوع رقم متفاوت اسـت.
نخل خرما بــراي توليــد يــك كيلوگــرم خرما بــه حــدود دو متــر مكعــب آب نيــاز دارد. ايــن امــر بيانگــر آن اســت كــه نخل خرما باوجــود ســازگاري ظاهــري بــه شــرایط گرم وخشــك، میانگیــن مصــرف آب بالاتــری – بــرای تولیــد یــک کیلوگــرم مــاده خشــک – نســبت بــه ســایرگیاهان دارد.
اگرچــه نخل خرما تحمــل بالایــي در مقابــل شــرایط نامســاعد آب و خــاك دارد امــا بهتريــن نخل‌هــا و بيشــترين مقــدار محصــول در خاك‌هایــي كــه بــا آب شــيرين آبيــاري مي‌شــوند حاصــل مي‌شــود.
در روش آبيــاري ســطحي در شــرايط ایــران، بــه طــور كلــي نخلســتان‌هايي كــه داراي خــاك ســبك هســتند در تابســتان 4-7 روز و در زمســتان هــر 20-30 روز يك‌بــار آبيــاري مي‌شــوند. نخلســتان‌هایي كــه داراي خــاك ســنگين هســتند در تابســتان 7-12 روز يك بــار و در زمســتان 30-45 روز يك بــار آبيــاري مي‌شــوند. آبیــاری نخل در ایــران بــه چهــار شــیوه ســطحی، نیمــه ســطحی، تحــت فشــار و بــا اســتفاده از بــاران انجــام می‌شــود
عكــس العمــل درخت خرما در مقابــل كــم آبــي بــا اكثــر درختــان ميــوه تفــاوت دارد و عالئــم ظاهــری ماننــد زرد شــدن و ریــزش برگهــا خیلــی دیرتــر اتفــاق می‌افتــد. ايــن تغييــر رنــگ و ريــزش بــرگ بــا كــم آبــي درخت در فصل‌هــاي بهــار و تابســتان ديــده مي‌شــود .
معمــولا هنگامــي كــه نخل حــدود چنــد هفتــه بــا كــم آبــي روبــه رو شــود، علائــم كــم آبــي را بــه طــور خيلــي جزئــی در برگهــا نمایــان می‌ســازد و تغييــر رنــگ برگهــا نيــز بــه كنــدي اتفــاق می‌افتــد.
در صورتــي كــه كــم آبــي بــراي مــدت طولانــي اتفــاق بيفتــد، بتدريــج برگ‌هــاي مســن درخت خشــك مي‌شــوند تــا آب موجــود در آنهــا بــه مصــرف جوانــه انتهايــي برســد و ايــن قســمت كمتــر آسـيب ببينــد. بــه ايــن ترتيــب گيــاه خرما مي‌توانــد چنديــن ســال بــه زندگــي خــود ادامــه دهــد.
خشــکی و کم آبــی در نخل ســبب توســعه گســترده سیســتم ریشــه‌ای می‌شــود. ایــن امــر ســبب افزایــش جــذب آب می‌شــود کــه ممکــن اســت مقــدار ایــن جــذب در رقم‌هــای مختلــف نخل، متفــاوت باشــد. گرمــای شــدید نیــز ممکــن اســت، موجــب صدمــه بــه نخل شــود.
خلاصه مطالب
نخل خرما بــرای رشــد و تولیــد محصــول مناســب، نیازمند شــرایط آب و هوایــی خاصــی ماننــد دمــا، رطوبــت، خــاک و آب آبیــاری اســت.
نخل خرما در انــواع خاک‌هــا می‌توانــد رشــد کنــد امــا میــزان شــوری خــاک یکــی از عوامــل مهــم و تأثیرگــذار بــر رشــد آن اســت تــا آنجــا کــه بــا افزایــش میــزان شــوری خــاک، رشــد ایــن گیــاه نیــز تغییــر می‌کنــد. بهتریــن شــوری خــاک بــرای ایــن گیــاه 4 دســی زیمنس بــر متــر اســت.
در واقــع، بهتريــن نخل‌هــا و بيشــترين مقــدار محصــول در خاك‌هایــي كــه بــا آب شــيرين آبيــاري مي‌شــوند، حاصــل مي‌شــود.
بــراي توليــد خرماي بــا كيفيــت مطلــوب و عالــي، مصــرف كودهــاي حيوانــي و شـيميايي نیــز ضــروري اســت. بهتريــن زمــان مصــرف كودهــاي حيوانــي در اواخــر زمســتان است.
پیشــنهاد های زیــر بــرای تعدیــل اثــرات زیانبــار شــوری خــاک و مدیریــت آن مفیــد اســت:
اضافــه کــردن مــواد آلــی، عملیــات مالــچ پاشی،آبشــویی مناســب از طریــق آبیــاری، سیســتم مناســب آبیــاری، انتخــاب رقــم مناســب، تســطیح زمیــن قبــل از احــداث بــاغ، دو یــا ســه بــار آبیــاری غرقابــی ســنگین، کاشــت برخــی گیاهــان زراعــی متحمــل بــه شــوری در فواصــل بیــن درختــان، مرزبنــدی مناســب اطــراف درختــان، اســتفاده چرخشــی از آب شــور و آب بــا کیفیــت مناســب.
مطالعه پستهای زیر در مورد نخلستان نیز به شما عزیزان پیشنهاد میگردد
علایم کمبود عناصر غذایی در خرما
مدیریت عارضه خشکیدگی خوشه خرما
تاثیر مدیریت خوشه در کاهش آسیب آفات و بیماریهای میوه خرما
زنجرک خرما و بررسی راهکارهای کنترل آن
