بیماری زنگ زرد گندم ( زنگ خطی یا نواری )

بیماری زنگ زرد گندم یا زنگ نواری گندم ( زنگ خطی گندم ) از مخربترین بیماریهای برگی گندم محسوب میشود. زنگ زرد در صورت وجود شرایط مساعد آب و هوایی و کشت ارقام حساس گندم میتواند خسارت جبران ناپذیری به این محصول وارد کند. بر اساس اصول بیماری شناسی گیاهی، تشخیص صحیح عامل بیماریزا و مبارزه بموقع با آن، اساسی ترین اقدامی است که باید برای مدیریت بیماریها مد نظر قرار گیرد. در این راستا باید با درک زیست شناسی بیماری، و با استفاده از نقاط ضعف پاتوژن با آن مبارزه شود.

یکی دیگر از روش های اصولی و مهم مدیریت بیماریهای گندم، تولید ارقام مقاوم میباشد که در طی سالیان اخیر طرح های تحقیقاتی مهمی در زمینه ارزیابی ارقام مقاوم به زنگهای غلات در استان کهگیلویه و بویراحمد انجام شده است. لذا با توجه به اثرات سوء زیست محیطی سموم شیمیایی، تلاش برای دستیابی به ارقام مقاوم گندم نسبت به این بیماری و اعمال روش های به زراعی و مبارزه به موقع و اصولی از جمله ضدعفونی بذور گندم بر علیه سیاهکها در دستور کار محققین است.

زنگ ها توسط قارچی به نام Puccinia بوجود آمده و مهمترین بیماری گندم به شمار میروند که شامل زنگ ساقه، زنگ برگ و زنگ نواری میباشند.

شرایط محیطی مساعد برای ایجاد این نوع بیماری، آب و هوای گرم تا گرم مرطوب است. از علایم این بیماری، تشکیل حفره های قرمز یا سیاه است که حاوی اسپورهای تولید مثل در سطح ساقه، برگ، غلاف و … میباشند . این قارچ ها از کارآیی گیاه در مصرف آب می کاهند؛ بافتهای گیاه را تخریب میکنند؛ و تعداد دانه های موجود در سنبله را مانند زمانی که گیاه به کمبود آب دچار شده، کاهش میدهند؛ و در نهایت، مانع عمل فتوسنتز در گیاه میشوند.

بیماری زنگ زرد گندم

زنگ زرد گندم یا زنگ نواری گندم یا زنگ خطی گندم با عامل Puccinia striiformis در اصطلاح انگلیسی strip rust گفته میشود. بیماری زنگ زرد یکی از مهمترین بیماریهای گندم در ایران و بسیاری از کشورهای جهـان بـوده و در سـال هـایی کـه اپیدمی (همه گیر) شدید بیماری روی ارقام حساس بروز می نماید کاهش قابل توجه ای در عملکرد محصـول را سـبب خواهد شد. پراکندگی بیماری زنگ زرد در سراسر دنیا در مناطق سرد یا معتدل سرد و مناطق کوهستانی دیده می شود. این بیمـاری در آفریقای شرقی، خاور دور، غرب آسیا و اروپا، بیشتر از سایر مناطق دیده می شـده و در ایـران در اکثـر منـاطقی کـه گندمکاری دارندخصوصاً در استان های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیـل، اصـفهان، چهارمحـال و بختیـاری، خراسان شمالی، خراسان رضوی، خراسان جنوبی، سمنان، فارس، قزوین، قم، کرمـان، کهکیلویـه و بویراحمـد، گلسـتان، مازندران، مرکزی، همدان و یزد مشاهده می شود. سوابق تحقیقاتی در ایران نشان می دهد کهتقریباً هر 5 سال یکبار در مناطق مختلف زیر کشت گندم اپیدمی شـدید رخ داده است. حتی در بعضی از منابع 40 تا 50 درصد کاهش در اثر آلودگی های شدید به این بیماری گزارش شده است. بررسی ها نشان داد چنانچه شرایط محیطی مساعد باشد (درجه حرارت خنک _ هـوای ابـری ـ رطوبـت بـالا- تنـاوب بارندگی) و همچنین در سطح وسیع رقم حساس کشت گردد، و با عنایت به اینکه معمولاً اسپورهای عامـل بیمـاری تـا مسافت های طولانی توسط باد انتقال می یابند احتمال بروز اپیدمی بالا خواهد بود . خسارت ناشی از این بیماری به واسطه چروکیده شدن و آسیب دیدن دانه ها میتواند به بیش از 50 درصد و در برخی موارد تا 100 درصد محصول آسیب وارد کند . زنگ زرد، زمستان را به صور ت اوردیوسپور و میسلیوم بر روی علفهای هرز گندمیان یا گندمهایی که در حاشیه مزارع روییده اند، سپری میکند.

بیماری زنگ زرد گندم را بیشتر میتوان در شرایط آب و هوایی خنکتر (2 تا 15 درجه سانتیگراد) که با ارتفاع بلندتر، عرضهای جغرافیایی شمالی یا سالهای خنکتر مرتبط است، مشاهده کرد. هرچند در برخی مواقع برای مبارزه با این بیماری از سموم شیمیایی استفاده میشود؛ ولی با توجه به نکات زیست محیطی و اقتصادی دستیابی به ارقام مقاوم و ژنوتیپهای مقاوم، بهترین روش کنترل این قارچ ها به حساب می آید.

در حال حاضر، مهمترین بیماری های برگی گندم در استان کهگیلویه و بویراحمد زنگهای غلات به ویژه بیماری زنگ زرد گندم میباشد. با توجه به اختصاص بخش عمده ای از زمینهای زراعی استان به کشت گندم، افزایش شدید قیمت سموم شیمیایی و عدم امکان پیشبینی احتمال بروز و اشاعه بیماری های برگی، شناسایی و توسعه کشت ارقام مقاوم یا متحمل به این بیماری ها و یا جاگزینی ارقامی که هنوز مقاومتشان به بیماریها شکسته نشده، ضرورتی اجتناب ناپذیر است. بر همین اساس طی سالهای 1372 تا 1387 لاینهای پیشرفته گندم در شرایط سیستم mist irrigation  در دو خط یک متری در سه تکرار توسط دکتر کاووس کشاورز کاشته شدند و در مرحله ساقه رفتن، اسپور قارچ زنگِ زرد بر روی آنها پاشیده شد. در مرحله برگ پرچم از واکنش گیاه در مقابل بیماری یاداشت برداری به عمل آمد. بدین منظور، واکنش گیاه گندم که شامل تیپ آلودگی و درصد آلودگی ( 0 تا 100) و بر اساس روش اصلاح شده کاب ، رکوردگیری به عمل آمد و در نهایت ارقامی که عملکرد بالایی داشتند و نسبت به بیماریها به ویژه زنگ زرد، مقاوم یا متحمل بودند معرفی شدند؛ که میتوان به ارقام زاگرس، سیمره، کوهدشت و کریم که حاصل کار محققین مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان است اشاره کرد.

زیست شناسی بیماری زنگ زرد گندم

قارچ عامل بیماری تابستان و پائیز را بصورت اسپورهای بهـاره (یوردیوسـپور) یـا میسـیلیوم داخـل بـرگ غـلات و یـا گرامینه های وحشی مانند: بروموس _ دانه تسبیح _ جودم موشی ـ مرغ ـ چچم و علف های هرز دیگر باقی مـی مانـد و یا ممکن است این اسپورها روی گندم های حاشیه مزارع و یا گندم هایی که در ارتفاعات به علت خنکی هوا احتیـاج به دوره رشد طولانی تر دارند، بقای خود را حفظ کرده و از آن مناطق سبب آلودگیهای اولیه روی گنـدم هـای پـاییزه و بهاره خواهند شد (Roclfs 1992) بهترین درجه حرارت برای ظهور و گسترش زنگ زرد 10-15 درجـه سـانتیگراد و رطوبت اشباع و یا بارندگی ملایم می باشد و چنانچه این شرایط مدت زمان طولانی مهیا باشـد آلـودگی شـدید را بایـد انتظار داشت. اسپورهای بهاره این بیماری حتی قادرند مسافت 1500 تا 2000 کیلومتری را توسط باد طـی کـرده و روی گنـدم هـای مناطق دیگر قرار گیرند. پس از استقرار ارودیوسپورها روی برگ های گندم و جوانه زدن میسیلیوم، قارچ وارد نسج برگ شده و بر اثر کم شـدن ماده سبزینه، در واقع سطح جذب کربن کاهش یافته و نتیجتاً به رشد و نمو قسمت هـای هـوایی و زمینـی صـدمه وارد کرده، بطوریکه در کشورهای دیگر به اثبات رسیده وزن هزار دانه گندم ممکن است از 36 گرم بـه نصـف تقلیـل یابـد، ضمن اینکه هیچگونه نشاسته ای ذخیره نشده و به قوه نامیه بذر هم لطمه وارد می نماید. ضمناً این قارچ یک میزبانه (میکرو سیکلیک) بوده و میزبان واسط ندارد. در اواخر فصل زراعی با گرم شدن هوا (میانگین درجه حرارت روز و شب بالای 20-25 درجه سانتیگراد باشـد) انـدام های سیاه رنگی (تلیاء) بر روی و پشت برگ ها در محل جوش ها ظاهر شده که مرحلـه بعـدی زنـدگی قـارچ بـوده و هیچگونه نقشی در بقای زندگی قارچ ندارد.

علایم بیماری زنگ زرد گندم

علایم بیماری زنگ زرد گندم، با توجه به نوع رقم و شرایط آب و هوایی، دارای شدت و ضعف میباشد. زنگ زرد معمولا در بهار زودتر از سایر زنگ ها ظاهر میشود . علایم بیماری ابتدا روی برگهای جوان گندم به صورت جوش یا تاولهایی به رنگ زردِ مایل به نارنجی ظاهر شده و سپس این جوشها به هم میپیوندند و نوارهایی در امتداد رگبرگها در هر دو سطح برگ، نمایان میشود .

هر کدام از این جوشها حاوی هزاران اوردیوسپور است که فعالترین شکل تکثیر قارَچ عامل بیماری به حساب می آید و باعث توسعه بیماری در فصل رشد گندم و جو در مزارع بوده و بیماری را از یک سال به سال دیگر منتقل میکند. این بیماری در صورت شرایط آب و هوایی مناسب بر روی ارقام حساس به صورت اپیدمی در میآید و در برخی موارد تا 100 درصد محصول نیز آسیب میبیند .

روشهای کنترل بیماری زنگ زرد گندم

زنگ زرد گندم به عنوان مهمترین بیماری برگی گندم در اکثر کشورهای گندم خیز از جمله ایران بشمار می رود. به همین دلیل تحقیقات گسترده ای برای کنترل آن در زمینه های شناسایی منابع ژنی و تهیه ارقام اصلاح شده و مقاوم، تهیه سیستمهای پیش آگاهی، تاثیر عوامل اثرگذار بر شدت و کاهش بیماری مانند عناصر غذایی، رطوبت و در نهایت، تهیه و مصرف انواع قارچکشها، صورت گرفته است. در مبارزه با این بیماری علاوه بر اینکه باید اصول زراعی رعایت شود، به علت تنوع ارقام محلی و زودرس یا دیررس بودن آن ها و همچنین شرایط جوی گوناگون در سالها و نقاط مختلف، مبارزه با این بیماری بدون در نظر گرفتن عملیات پیش آگاهی بسیار مشکل و در بسیاری موارد ناموفق بوده است. از طرفی به علت نوسانات قابل توجهی که در شیوع بیماری و درجه گسترش آن از سالی به سالی، از منطقه ای به منطقه ای، از رقمی به رقمی، حتی از مزرعه ای به مزرعه دیگر وجود دارد. استفاده از قارچکشها بدون در نظر گرفتن عوامل پیش آگاهی مفید واقع نخواهد شد.

• مقاومت به بیماری زنگ زرد گندم

مقاومت به بیماری در گیاه گندم عمومًا به توانایی آن در تحمل بیمارگر یا محدودکردن توسعه بیمارگر وابسته است که شامل مقاومت افقی یا مقاومت مزرعه ای، مقاومت عمودی و مقاومت پایدار میباشد . بر اساس نتایج طرح تحقیقاتی که توسط دکتر کاووس کشاورز و همکاران او در استان انجام گرفت ارقام زاگرس، سیمره، کوهدشت و کریم برای منطقه گرمسیری استان کهگیلویه و بویراحمد نسبت به زنگ زرد در شرایط مزرعه ای، نیمه مقاوم و متحمل ارزیابی شدند. برای مناطق سردسیری، ارقام پیشتاز و پیشگام به عنوان ارقام نیمه مقاوم، رقم سفید سرداری به عنوان رقم نیمه حساس، و رقم آزادی نیز به عنوان رقم بسیار حساس، ارزیابی شد.

• کنترل علفهای هرز

مبارزه با علفهای هرز داخل و حاشیه مزارع شامل َمرغ و جو ُدم موشی به عنوان منابع زمستان گذران قارَچ عامل بیماری در کاهش بیماری نقش بسزایی دارد.

• مصرف متعادل کودهای ازته

توصیه میشود که از مصرف بیش از حد کودهای ازته، به ویژه در ارقام حساس به بیماری پرهیز شده و کود ازته بصورت سرک مصرف شود.

• استفاده از کود پتاس: حساسیت گیاهان را به انواع بیماری از جمله زنگ زرد کاهش می دهد.
• تراکم مناسب بوته: (حتی الامکان استفاده از مقادیر کمتر بذر در واحد سطح)
• رعایت زمان کاشت
• کشت به صورت موزائیکی: کشت ارقامی که از نظر تبانیکی مشابه بوده ولی از نظر مقاومت به بیماری ها متفاوت باشـد در یک منطقه کشت گردد.
• مبارزه شیمیایی

فقط در صورت ضرورت، مبارزه شیمیایی برای ارقام حساس، در زمان مناسب و به محض مشاهده اولین علایم بر روی برگ پرچم با استفاده از سموم مجاز و مناسب، انجام شود.

بـرای تعیین زمان مناسب سمپاشی نکات زیر دارای اهمیت زیادی می باشد:

• زمان بروز اولین علائم بیماری زنگ زرد گندم
• شدت آلودگی بوته ها
• درصد بوته های آلوده

روش تعیین شدت آلودگی و درصد آلودگی بوته ها:

در هر مزرعه 5 قطعه (بصورت W ) با استفاده از کادر 1×1 متر انتخاب و بوته ها از نظر آلودگی به زنگ مورد بررسی قرار می گیرد. در این مرحله، علائم اولیه آلودگی بصورت نقاط رنگ پریده و پراکنده و یا خطوط کوتاه زرد رنگ می باشـد. در ایـن مرحلـه (نوبـت اول) شمارش تعداد بوته های آلوده در صورت بروز جوش ها (پوستول ها) شدت آلودگی بوته ها تعیین می گردد. در مزارع انتخاب شده پس از رفع سرمای زمستانه و شروع مجدد رشد غلات هر 7 روز یکبار و بعـد از مشـاهده آلـودگی 3-4 روز یکبـار بازدید صورت گیرد.

• زمان بروز اولین علائم بیماری زنگ زرد گندم
• شدت آلودگی بوته ها (در مزارع انتخاب شده و در هر قطعه بطور تصادفی 50 بوته انتخاب و درصـد پوشـش بـرگ هـا بوسـیله جوش ها تعیین و میانگین گرفته می شود(بطوریکه میانگین درصد شدت آلودگی در 5 قطعه مورد نظر بعنوان درصد شـدت آلـودگی مزرعه نیز منظور می گردد).
• درصد آلودگی بوته ها مشخص می گردد
• تهیه آمار هوا شناسی
• حداقل، حداکثر و میانگین درجه حرارت روزانه
• میزان بارندگی، زمان بارندگی و مدت بارش بطور روزانه
• جهت و سرعت باد
• ساعات آفتابی دار و ابری بودن
• وجود شبنم از عصر تا صبح روز بعد
• تعیین زمان سمپاشی

در صورتیکه 5 روز متوالی میانگین درجه حرارت 13-15 درجه سـانتیگراد(مینـیمم درجـه حـرارت بـیش از 7 درجـه سـانتیگراد) باشـد و میانگین رطوبت نسبی هوا بیش از %70 و حداقل 2 روز بارندگی بیش از 5 میلیمتر در منطقه ریزش نماید. احتمال بروز آلـودگی در 3-5 روز آینده وجود دارد، لذا توصیه می گردد پیش بینی لازم برای مبارزه بعمل آید و به محض مشاهده اولین آلودگی ها به بیماری زنـگ زرد گندم روی بـرگ هـا ، بطوریکه: کمتر از 5 درصد شدت آلودگی روی برگ های پرچم و کمتر از 10 درصد روی برگ های پائینی) سمپاشی انجام شود. علاوه بر شرایط جوی مرحله رشد گندم نیز می تواند در لزوم انجام سمپاشی یا عدم سمپاشی تعیین کننده باشد. سمپاشـی در مراحـل بعد از خمیری شدن هرچند که شرایط جوی مساعد باشد، قابل توصیه نیست زیرا خسارت ناشی از آلودگی زنگ در این مرحله کمتـر ازهزینه سمپاشی می باشد.

آلودگی های بهاری معمولاً بصورت لکه ای در مزرعه ظاهر می شوند(کانون های اولیه آلـودگی) و در صـورت شـرایط مسـاعد مبـارزه بـا کانون های اولیه آلودگی ضروری بوده و در صورت آلودگی های بهاره در مراحل رشدی مختلف (ظهور ساقه تـا بـرگ زیـر خوشـه بـرگ پرچم) لازم است مزارع سمپاشی شده، بطور مرتب بازدید و در صورت مشاهده شروع آلودگی روی برگ پرچم و وجـود شـرایط مسـاعد سمپاشی دوم انجام شود.

در حال حاضر، سموم مناسب جهت کنترل بیماری زنگ زرد گندم شامل سایپروکونازول (آلتو) نیم لیتر در هکتار  ، آلتوتبوکونازول (فولیکور) یک لیتر درهکتار و پروپیکونازول (تیلت) نیم لیتر درهکتار می باشد. بهتر است که عملیات سمپاشی را در ساعات خشک و بدون وزش باد شدید انجام داد تا از تبخیر و ایجاد سوختگی در برگهای گندم جلوگیری شود.

همچنین مطالعه پستهای زیر در مورد گندم نیز پیشنهاد میگردد:

کنترل زیستی سن گندم در مکانهای زمستان گذران

سن گندم

تغذیه گندم ( قسمت سوم )

مدیریت بیماریهای ویروسی گندم و جو

مهمترین آفات انباری گندم

کاشت و تغذیه گندم در اراضی شور

دانلود فایل PDF مقاله بیماری زنگ زرد گندم یا زنگ نواری گندم