مدیریت آبیاری باغ مرکبات

مدیریت آبیاری باغ مرکبات

اپلیکیشن مرکبات از کاشت تا برداشت برترین نرم افزار آموزش پرورش مرکبات در ایران

مقدمه

آب جزء اصلی واکنشهای بیوشیمیایی در گیاه است و لذا وجود آن بـرای هـر گیـاهی ضروری است. آب در جذب عناصر غـذایی و تعـدیل دمـای خـاک و سـلولهـای گیـاهی جهت بهبود شرایط رشد و نمو گیاه نقش کلیدی دارد. رطوبـت در خـاک بـر تهویـه، دمـا، شوری خاک و رشد و سلامت ریشه های گیاهان تأثیر دارد. وقتی بخش زیـادی از رطوبـت خاک در سراسر یک دوره رشد تخلیـه شـود، رشـد ریـشه کُنـد و ریـشه هـای تغذیـه کننـده نازکتر میشوند. دمای خاک نیز روی جذب آب تأثیر دارد و هنگامی که دمای ریـشه بـه حدود ۳۴ درجه سانتیگراد برسد، تعرق متوقف میشود. به طور کلی درختان مرکبات با کم کردن مصرف کـل آب کـه از طریـق کـاهش رشـد بخشهای رویشی و میوه انجام میشود، خود را با شرایط کم آبی سازگار میکننـد. آب ۸۵ تا ۹۰ درصد وزن میوه را تشکیل میدهد. از اینرو برداشت میوه مـیتوانـد میـزان تقاضـای درخت به آب را کم کند. تحمل پایه های مرکبات نسبت بـه تـنش آبـی و شـوری متفـاوت است. راف لمون، کاریزو سیترنج، سیتروملو، رانگپورلایم، ماکروفیلا و ولکامریانا تحمـل خــوبی بــه خــشکی دارنــد. کلئوپــاترا مانــدارین، نــارنج و ترویــر ســیترنج تحمــل متوســط و پونسیروس تحمل کمی به خشکی دارد. تحمل به خشکی به عمق ریشه دوانی بستگی دارد.

نیاز آب آبیاری مرکبات

درختان مرکبات در سراسر سال سـبزند و چنانچـه شـرایط بهینـه بـرای رشـد مهیـا باشـد درتمام سال نیاز به آب دارند ولیکن در برخی از مناطق مرکبات خیز ایران (نواحی شمالی)، در فصول زمستان و قسمتی از پاییز شرایط آب و هوایی به گونه ای است که نیاز بـه آبیـاری نیست. معمولا اوج تقاضای مرکبات به آب در طی ماههای گرم سال است. معمولا گیاهان در مراحلی از رشـد و نمـو رویـشی و زایـشی بـه آب وابـستگی بیـشتری داشته و کمبود آبیاری موجب کاهش معنی دار رشد یـا عملکـرد مـیشـود. درختـان جـوان مرکبات که هنوز به باردهی نرسیدند و برای باردهی به رشد رویـشی کـافی نیـاز دارنـد، در همه ماههایی که شرایط آب و هوایی برای رشـد مهیاسـت بـه آب نیـاز دارنـد و لازم اسـت آبیاری به میزان کافی انجام شود. در درختان بارده مرکبات مراحلی از رشد میوه کـه شـامل شکوفایی گل و تشکیل میوه تا پایان بزرگ شـدن میـوه اسـت، ناکـافی بـودن آبیـاری تـأثیر بیشتری بر عملکرد نهایی درخت و اندازه میوه دارد. البته بایـد بـه خـاطر داشـت تـنش آبـی لیموترش در مرحله گل القایی در مناطق جنوبی ایران سبب تشکیل گلهای بیشتر مـیشـود. بعضی از متخصصان اعتقاد دارند مراحل اولیه رشد میوه یعنی گـل انگیـزی و تـشکیل میـوه بـه راحتی در مزرعه قابل تشخیص و تفکیک نیست و هنوز به درستی نمیتوان گفـت کـه از نظـر آبیاری، مرحله درشت شدن میوه از مراحل قبلی آن دارای اهمیـت بیـشتری اسـت یـا خیـر. بـه منظور درک بهتر، در زیر ابتدا دوره های بحرانی نیاز آب آبیاری باغات مرکبات و همچنـین تـأثیر آبیاری بر عملکرد و کیفیت میوه و سپس موضوع تعیین نیاز آب آبیاری باغات مرکبات تشریح میشود.

در مرحله اول رشد میوه، تعداد سلولهای میوه در اثـر عوامـل محیطـی و مـدیریتی کـه مهمترین آنها آبیاری است، زیاد میشود. از همین روست که این مرحله تأثیر بـه سـزایی در تعیین درشتی میوه مرکبات دارد زیرا بخش مهمی از درشتی نهایی میوه ها مربوط به همین مرحلـه است. به عبارت دیگر هرچقدر تعداد سـلول بیـشتری در ایـن دوره تولیـد شـود، پتانـسیل بیـشتری برای درشت شدن میوه در دوره های بعدی فراهم میشود. بروز تنش آبی در این مرحله میتوانـد ضمن افزایش درصد ریزش میوه چه ها باعث کاهش درشتی میوه ها شود. این ریزش اغلـب زمـانی شدیدتر میشود که تنش آبی با گرمای بیش از حد (بالاتر از ۳۵ درجه سانتیگـراد) همـراه شـده باشد. یکی دیگر از مضرات تنش آبی در این مرحله، توقف تشکیل و رشد جـستهـای تابـستانی است که میتواند به نوبه خود در گلدهی سال آینده اثر منفی داشته باشد. مرحله دوم رشد میوه ها که در آن سلولهای میوه شروع به بزرگ شدن و توسعه حجـم خود میکنند، نقش قابل توجهی در تعیین درشتی میوه ها دارد و به همـین دلیـل، تـنش آبـی در این دوره میتواند خسارت زیادی را متوجه باغدار نماید؛ زیرا ریزشـدن میـوه عـلاوه بـر کاهش میزان تولید کل باغ در کاهش قیمـت میـوه نیـز تـأثیر معنـی داری دارد. اولـین نـشانه تنش آبی در این دوره، عبارت از توقف رشـد میـوه هاسـت. بـرای پـایش مـدیریت آبیـاری میتوان بعد از ریزش طبیعی (از اوایل تیرماه) با اندازه گیری هفتگی (در اوایـل صـبح) قطـر بعضی از میوه ها که بتوانند نماینده باغ باشند، نحوه رشد میوه ها را زیـر نظـر گرفـت. بـا ایـن اندازه گیریهای منظم میتوان در هر زمان که توقفی در رشد میـوه هـا دیـده شـد نـسبت بـه تنظیم آبیاری درختان اقدام نمود. با توجه به محدودیت منابع آبی در کـشور و بـالا بـودن هزینـه استحـصال آب در اکثـر مناطق کشور، برنامه آبیاری در مراحل گلدهی تا پایان مرحله درشت شدن اندازه میوه بایـد با رویکرد استفاده پایدار از منابع آب و برپایه اصول اقتصادی تنظـیم شـود. مراحـل پـس از درشت شدن میوه حساسیت کمتری به تنش آبی دارند؛ بنابراین اجرای کم آبیاری با شـدت بیشتر با توجه به محـدودیتهـای منـابع آبـی در کـشور امـری ضـروری اسـت. بطـور کلـی درصورتی که آب و خاک دارای شوری کمتر از حـد غیـر مجـاز باشـد، حتـی در مراحـل شکوفایی گل تا پایان رشد میوه کاهش میزان آبیاری تا ۲۰ درصد موجب کاهش معنـیدار در میزان تولید نمیشود. کم آبیاری را میتوان با طولانی کـردن فواصـل بـین هـر دو نوبـت آبیاری و یا کاهش مقدار آبیاری در هر نوبت انجام داد. بهترین زمان کـم آبیـاری از اواخـر تابستان تا پایان فصل آبیاری است. بدیهی است که اگر در اواخر این دوره از رشد میوه هـا، تنش آبی رخ بدهد، اثرات عمده ای در درشتی میـوه هـا نداشـته و درخـت مـیتوانـد بـدون کاهش اندازه میوه های خود، این تنش را تحمل کند. البتـه تـنش آبـی در اواسـط تابـستان و پاییز میتواند سبب توقف رشـد جـستهـای رشـدی درخـت شـده و از ایـن طریـق باعـث کاهش جایگاههای گلدهی در سال آینده شود. بطور کلی میتوان گفت که آبیاری ناکافی سبب کاهش وزن، حجم (درشتی) و درصد آب میـوه و افزایش ضخامت پوست میوه میشود. همچنین تنش آبی سبب افزایش اسیدیته و مواد جامـد محلـول میشود ولی نسبت مواد جامد محلول به اسیدیته را کاهش میدهد. مقــدار آب مورد نیــاز ســالانه مرکبــات در منــاطق مرکبــات خیــز بــر اســاس اطلاعــات هواشناســی دهــه هــای گذشــته در جــدول ۱-۳ ارائــه شــده اســت. در ایــن جــدول منــاطق مرکبات خیز ایران به شش منطقه مختلف از نظر نیاز آبی تقسیم بندی شـده اسـت بـه طـوری که هر یک از مناطق، نیاز آبیاری تقریبا مشابه دارند. نیاز آبی برای هـر ناحیـه یـا شهرسـتانی که در این جدول آورده نشده است را میتوان معادل نیـاز آبـی نزدیـکتـرین شهرسـتان بـا تشابه اقلیمی بیشتر با شهرستانهای موجود در جدول دانست. در جدول مذکور نیاز خـالص و ناخالص آبیاری (مترمکعب در هکتار) و مقدار دبـی موردنیـاز یـک هکتـار بـاغ مرکبـات (لیتر بر ثانیه) در مناطق ششگانه و شهرستانهای مربوطه ارائه شده است. معنی نیـاز خـالص آبیاری این است که مقدار آب آبیاری بدون در نظر گرفتن تلفات آب در سیستم آبیاری و معادل مقدار آبی است که در زیر تاج به درختان تحویل داده میشود و مورد اسـتفاده آنهـا قرار میگیرد . در این جدول نیاز ناخالص و دبی موجودِ مورد نیاز بر اساس راندمان آبیـاری ۸۰ درصـد (یـا  ۰.۸ ) تعیـین شــده اسـت. رانـدمان آبیـاری بــستگی بـه نـوع سیـستم آبیــاری (قطره ای، ثقلی و …) و کیفیت مدیریت و بهره برداری از سیـستم آبیـاری دارد. بـدین معنـی که به عنوان مثال راندمان آبیاری در سیـستم قطـره ای در حـد بـیش از ۹۵ درصـد هـم قابـل دستیابی است ولی اگر مدیریت و بهره برداری از سیستم، ضـعیف باشـد و بخـشی از آب در اثر پارگی لوله ها یا باز یا بسته بودن نامناسب شیرها و امثـال آن هـدر رود روشـن اسـت کـه راندمان آبیاری کمتر میشود. بنابراین در عمل چنانچه با توجه به نوع سیستم و مدیریت آن راندمان آبیاری مقدار دیگری باشد، میتوان با تقسیم نیاز خالص آبیاری بر رانـدمان آبیـاری (برحسب اعشار) نیاز ناخالص آبیاری را تعیین کرد. در ستون آخر جـدول ۱-۳ دبـی مـورد نیاز با توجه به راندمان آبیاری ۸۰ درصد ارائـه شـده اسـت. بـه نظـر نویـسنده از ایـن اعـداد میتوان به عنوان یک مبنای تصمیم گیری در خـصوص کفایـت یـا عـدم کفایـت منبـع آب موجود (یا قابل بهره برداری) برای احداث باغ مرکبات در منطقه موردنظر استفاده کرد.

یادآوری:

نیاز آبیاری درختان رابطـه مـستقیمی بـا سـن آنهـا دارد. مقـادیر منـدرج در جدول ۱-۳ مربوط به درختان بالغ که به حداکثر رشـد تـاج رسـیده انـد (بـیش از ۲۰ سـاله) میباشد. برای تعیین نیاز آبیاری درختان کمتـر از ۲۰ سـال بایـد مقـدار بـه دسـت آمـده در جدول فوق را در ضریب مربوط به سن درخت (جدول ۲-۳ ) ضرب نمود.

 

مقدار آب مورد نیاز یک هکتار باغ مرکبات در سال ( نیاز آب آبیاری باغات مرکبات )

 

با احتساب راندمان آبیاری ۸۰ درصد ** شهرها و استانهای مناطق مرکبات خیز ششگانه اشاره شده به شرح زیر است:

منطقه ۱ شمال: گیلان و غرب مازندران (رامسر، تنکابن، چالوس و نوشهر)

منطقه ۲ شمال: نور، محمودآباد، فریدون کنار، بابلسر و سوادکوه

منطقه ۳ شمال: قائمشهر، ساری، جویبار، آمل، بابل و نکا، بهشهر،گلوگاهگلستان

منطقه ۱ جنوب: فارس (شیراز، ممسنی، استهبانات، فیروزآباد، کازرون) بافت (کرمان) کهکیلویه و بویر احمد بوشهر

منطقه ۲ جنوب: فارس (جهرم، داراب، لار، لامرد، نیریز، فسا، قیروکارزین، جویم و بنارویه) کرمان (کرمان، جیرفت، بم، شهداد، فاریاب، منوجان، ارزوئیه) هرمزگان (بندرعباس، رودان، حاجی آباد، بستک، بندرلنگه) یزد (طبس) خوزستان

منطقه ۳ جنوب: رودبار و کهنوج در استان کرمان میناب و جاسک در هرمزگان سیستان و بلوچستان

 

ضریب کاهش برای منظور نمودن سن درختان در محاسبه نیاز آبی

 

براساس اطلاعات هواشناسی دهه های گذشته، مرکبات در مناطق شمالی از فـروردین تـا اوایل آبان نیاز به آبیاری دارند زیرا بارندگیهایی که در این محـدوده زمـانی رخ مـیدهـد، نیاز آبی درختان را تأمین نمیکند. ولی در مناطق جنوبی معمولا بـه اسـتثنای دو تـا سـه مـاه پربارش از سال، در بقیه ماهها نیاز به آبیاری است.

برنامه ریزی مدیریت آبیاری باغ مرکبات

آنچه در بالا در خصوص مدیریت آبیاری باغ مرکبات و نیاز آبی مرکبـات گفتـه شـد بـرآوردی از نیـاز آبـی براسـاس میانگین شرایط آب و هوایی سالهای گذشته اسـت و در عمـل نمـیتـوان در برنامـه ریـزی آبیاری ماهها و سالهای پیشِرو استفاده کرد. زیرا بدیهی است وضعیت بارنـدگی و سـایر عوامـل آب و هوایی هرسال (دما، سرعت باد، تبخیر و…) با میانگین سالیان گذشته تفاوت دارد. برای اینکه بدانیم در هر آبیاری چه میزان آب باید به درخـت داد (مقـدار آبیـاری) و یـا چه روزهایی باید آبیاری کرد (زمان آبیاری) روشهـای مختلفـی وجـود دارد کـه انتخـاب مناسبترین آنها بستگی به دسترسی به تجهیزات مربوطه و دانش و مهارت باغدار برای کار با آنها دارد. در هر صورت مقدار آب بکار رفته در هر آبیاری باید به میزانـی باشـد کـه:

 

  1. نیاز آبـی گیـاه را بـرآورده سـازد
  2. هـدررفت آب بـصورت نفـوذ عمقـی (فراتـر از عمـق ریشه دوانی مؤثر درختان) و رواناب سطحی ناچیز باشد. البته در مورد باغهـایی کـه احتمـال افزایش تدریجی شوری خاک وجود دارد لازم است یک یا چند بار درسال برحـسب نیـاز، با حجم آبی بیش از نیاز آبی گیاه آبیاری کرد تـا نمـکهـا از ناحیـه ریـشه شـسته و خـارج شوند.

 

یکی از روشهای ساده و کاربردی تعیین مقدار و زمان آبیاری اسـتفاده از اطلاعـات تبخیر از تشتک و میله اندازه گیرِ عمق خیس شدگی است که در زیر تشریح میشود:

ابتدا لازم است از ظرفیت نگهداری آب در خاک باخبر شویم. ظرفیـت نگهـداری آب در خاک یعنی حداکثر مقدار آبی که در منطقه ریشه جای میگیـرد و آبیـاری بیـشتر از آن سبب هـدر رفت آب مـیشـود. بـه عنـوان یـک راهنمـای کلـی، ظرفیـت نگهـداری آب در خاکهای با بافت سبک، متوسط و سنگین به ترتیب ۶۰، ۱۲۰ و ۱۸۰ میلیمتر در هر متـر از عمق خاک است. یعنی به عنوان مثـال در یـک متـر از عمـق خـاک بـا بافـت متوسـط ۱۲۰ میلیمتر آب جای میگیرد. برای تعیین مقدار آب لازم آبیاری (به میلیمتر) در یک خـاک باید ظرفیت نگهداری آب (بر حسب میلیمتـر آب در یـک متـر خـاک) را در عمـق مـؤثر ریشه (به متر) و حداکثر تخلیه مجاز رطوبت خاک  ( ۰.۴ – ۰.۵ ) ضرب کرد. سرانجام بـرای تعیین حجم آب لازم برای آبیاری یک درخت (بر حسب لیتر) باید مقدار آب لازم آبیـاری (به میلیمتر) را در مساحت خیس شده خاک سایه انداز هر درخت توسط روش آبیـاری (بـر حسب مترمربع) ضرب کرد. حجم آب به دست آمده بدون در نظر گـرفتن رانـدمان آبیـاریِ مربوط به روش آبیاری است بنابراین مقدار فوق را باید بر راندمان آبیاری (به اعشار) تقسیم کرد. در مثال زیر مطالب بالا روشنتر میشود:

اگر باغی داشته باشیم کـه خـاک آن دارای بافـت متوسـط، سـطح خـیس شـده هـر درخت ۵ متر مربع و عمق مؤثر ریـشه ۰.۶ متـر باشـد، حجـم آب لازم آبیـاری بـا احتـساب تخلیه مجاز رطوبتی ۰.۵ و راندمان آبیاری ۹۰ درصد برابر است با:

(۱۲۰× ۰.۶ × ۰.۵ × ۵ ) ÷ ۹ = ۲۰۰ لیتر

مقداری که با روش بالا برای ظرفیت نگهداری آب خاک به دست می آوریـم در واقـع مقدار حداکثر ظرفیت است یا با فرض این است که بخشی از ظرفیت مذکور بـا آبیـاری یـا بارندگی روزهای قبل پر نشده باشد. بنابراین اگر بخشی پـر شـده باشـد مقـدار لازم آبیـاری همان مقدار باقیمانده (مقدار پرنشده) است.

پس از تعیین حداکثر ظرفیت نگهداری آب در خـاک (روش بـالا) بایـد بـرای هـر بـار آبیاری بدانیم چه مقدار از آن ظرفیت پرشده و چه مقدار خالی اسـت و بایـد پر شـود. بـرای این منظور مقدار آب لازم در اولین آبیاری را براساس روش بالا تعیین میکنیم پس از چنـد ساعت که آب به حداکثر عمق نفوذ خود درخـاک رسـید بـا فرو بـردن یـک میلـه فـولادی نوک تیز به قطر ۴ تا ۶ میلیمتر در خاک، عمق نفوذ آب در خاک را اندازه میگیریم. اگـر آب به عمق بیش از عمقی که اکثر ریشه ها قرار دارنـد نفـوذ کـرده باشـد، بایـد در آبیـاری بعدی مقدار آبیاری را کمتر از قبل انتخاب کـرد. بـه منظـور مـدیریت بهتـر مـصرف آب و کاهش هزینه ها توصیه میشود این عمل در آبیاریهای بعدی یا دستکم پس از هـر دو یـا سه بار آبیاری انجام شود و در هر مرحله مقدار آبیاری تصحیح و بهینه شود. در هـر آبیـاری باید میزان تبخیر و تعرق روزهای قبل جبران شود. یعنی اگر فاصله دو آبیـاری سـه روز بـود باید جمع تبخیـر و تعـرق ایـن سـه روز جبـران شـود. بـرای بـرآورد تبخیـر و تعـرق روزانـه ( ETc برحسب میلیمتر) میتوان از اطلاعات تشتک تبخیر و رابطه زیر سود برد:

ETc =Ep × Kp × Kc × Kr

در اینجا Ep مقدار روزانه تبخیر از تـشتک (برحـسب میلـیمتـر)، Kp ضـریب تـشتک تبخیر ( ۰.۶۶ ) و Kc، ضریب گیاهی است. ضریب گیاهی را مـیتـوان بـرای منـاطق شـمال ۰.۷۵ و برای مناطق مرکبات خیز جنوب ایران در مـاههـای بهمـن و اسـفند ۰.۷۵ ، فـروردین ۰.۷۲ ، اردبیهشت ۰.۷۱  و خرداد تا آبان را ۰.۷ در نظر گرفت. Kr ضریب مربوط بـه سـطح سایه اندازی درختان است که فقط در روشهای آبیاری قطره ای باید آن را در نظر گرفت و در سایر روشها مقدارش یک است. این ضریب که به اعشار است از کـسر زیـر بـه دسـت می آید:

Kr = GC ÷ ۰.۸۵     

GC نسبت سطح سایه انداز درخت به کل مساحت زمینـی اسـت کـه بـه یـک درخـت اختصاص دارد؛ یعنی به عنوان مثال اگر فاصله کاشت درختان ۶ در ۴ متـر باشـد و میـانگین مساحت سایه انداز درختان ۱۰متر مربع باشد، این نسبت تقریباً ۰.۴۲ است.

نکته ای که در اینجا باید یادآوری کرد در خصوص بارنـدگی در فـصول آبیـاری اسـت. این رخدادها به ویژه در شمال کشور امر معمولی است. اگر در فاصله بین آبیـاری پیـشین و آینده، بارش یا بارشهایی رخ دهد باید در صورتی آبیـاری آینـده را انجـام داد کـه میـزان بارش به عمقی که بیشتر ریشه ها قرار دارند (عمق مؤثر ریشه)، نرسیده باشد. فاصله دو آبیاری پشت سرهم بستگی به روش آبیـاری، شـرایط آب و هـوایی، خـاک و دسترسی به آب دارد. یکی از مزایای آبیاری قطـره ای امکـان آبیـاری متعـدد و کـم کـردن فاصله آبیاریها در حد روزانه اسـت ولـی در روش سـطحی (یـا ثقلـی) و شـیلنگی معمـولا امکان آبیاریهای متعدد وجود ندارد. آبیاری باغهای مرکبات در مناطق جنـوبی در فـصول گرم سال به طور روزانه و در فصول پاییز و زمستان، ۱۰ یا ۱۵ روز یکبار انجام مـیشـود. در مناطق شمالی با استفاده از روش آبیاری قطره ای بهتر است در ماههای گرم هر دو یا سه روز یکبار آبیاری نمـود. ظرفیـت نگهـداری آب در خـاکهـایی کـه دارای بافـت سـنگینتـر هستند، بیشتر است از اینرو میتوان در این خاکها آبیاریها را با فواصل بیشتر انجـام داد. برعکس آن، خاکهای سبک بافت، سریعتر رطوبت خود را از دسـت مـیدهنـد و بایـد بـا فواصل کوتاهتر آبیاری شوند. در بعضی از مناطق، دسترسی به آب برای باغداران بر اسـاس حقابه و در دوره ای چند روزه است از اینرو برنامـه آبیـاری بـه ناچـار تـابع شـرایط حقابـه است. در باغهـایی کـه بـا شـیلنگ و روش سـطحی آبیـاری مـیشـوند، معمـولا نمـیتـوان آبیاریها را با فواصل کم ( تقریباً کمتر از پنج روز) انجام داد ولی باید به خاطر داشت که با طولانی ترشدن بیش از حد فاصله آبیاریها نباید مقدار آب آبیاری را براساس جبران تبخیـر و تعرق برآوردی تعیین کرد زیرا با این روش مقدار آبیاری زیاد تعیین میشـود و بخـشی از آب داده شده به خاک از عمق ریشه خارج و به هـدر مـیرود. در ایـن شـرایط بایـد مقـدار آبیاری براساس ظرفیت نگهداری آب در خاک تعیین شود.

 

روشهای آبیاری باغات مرکبات

چهار دسته روش آبیاری مرکبات در باغات انجام میشود: آبیاری سطحی (یـا ثقلـی)، آبیاری بارانی، آبیاری شیلنگی و آبیاری میکرو.

آبیاری سطحی (ثقلی)

در باغهـای مرکبـات در بـین روشهـای آبیـاری سـطحی، روشهـای کرتـی و فـارویی متداولترند. در روش کرتی معمولا یک یا چند درخت با پشته های خاکی با ارتفاع حـدود نیم متر به نام کرت محصور میشـوند و بـا ایـن کـار آب در آنهـا فرصـت نفـوذ یافتـه و در اختیار ریشه ها قرار میگیرد. روش فارویی به دو شکل انجام میشود: در شـکل اول، وسـط هر دو ردیف درخت یک فارو یا (شیار) ایجـاد مـیشـود و هـر فـارو دو ردیـف مجـاور از درختان را آبیاری میکند. این شکل از آبیـاری فـارویی در بـاغهـای کـه فاصـله ردیـفهـا تاحدی کم است و دارای بافت خاک سنگین است، اجرا میشـود. در شـکل دوم، دو فـارو در دو سمت ردیف درختـان بـا فاصـله کـافی از تنـه وجـود دارد. عیـب بـزرگ روشهـای آبیاری سطحی تلفات زیاد آب و احتمال خیس شدن طوقه درختان و بـروز بیمـاری گمـوز میباشد. راندمان آبیاری در آبیاری سطحی در بعضی مواقع تـا یـک سـوم آبیـاری قطـره ای است یعنی تا سه برابر آبیاری قطره ای آب مصرف میکند و یـا بـه عبـارت دیگـر بـا همـان مقدار آبی که در آبیاری سطحی یک باغ استفاده میشود میتوان بـا روش قطـره ای تـا سـه برابر مساحت آن باغ آبیاری کرد. امروزه بـا توجـه بـه کمبـود آب مناسـب بـرای مـصارف کشاورزی در کشورهایی نظیـر ایـران، اسـتفاده از آبیـاری سـطحی فقـط در مـوارد خاصـی توصیه میشود. به کارگیری این روشها برای باغها به علاوه عـدم رعایـت الگـوی مناسـب کشت (انتخاب گیاهان و گونه های پرمصرف آب) و سهل انگـاری در مـدیریت آنهـا عمـلاً کشاورزی در کشورمان را با چالش جدی مواجه کرده است و ادامه این رویه ها در آینده نه چندان دور چالشها را به مرز بحران خواهد رساند.

آبیاری بارانی

آبیاری بارانی روشی است که آب از طریق شبکه لوله ها به آبپاشها میرسد و به وسـیله آن در سطح باغ پخش میشود. در این روش همانند روش سطحی تقریبا همه سطح بـاغ یـا سطحی بیشتر از آبیاری قطره ای خیس میشود و بطـورکلی رانـدمان آبیـاری در ایـن روش کمتر از قطره ای و بیشتر از روش سطحی است. به نظر میرسد در سطح کمتری از بـاغهـای مرکبات دنیا از این روش در مقایسه با آبیاری سـطحی و قطـره ای اسـتفاده مـیشـود. محـل استقرار آبپاشها در آبیاری بارانی در برخی موارد در بالای تاج درخـت و در برخـی دیگـر در زیر تـاج اسـت. آبپـاشهـایی کـه بـرای نـصب در زیـر تـاج در نظـر گرفتـه مـیشـود بـه آبپاشهای زیردرختی شهرت دارند کـه بـرای جلـوگیری از برخـورد جـت آب بـه شـاخ و برگها، این آبپاشها با زاویه پرتاب کم نسبت به افق ساخته شده و در بـازار وجـود دارنـد. از آنجا که تبخیر پدیده یا گرماگیر است از آبیاری بارانی بـرای خنـک کـردن درختـان در مناطق گرم استفاده شده است. البته باید دقت داشت که تشکیل قطـرات آب روی بـرگهـا گاهی مانند عدسی عمل نموده و پرتوهای خورشـیدی در برخـورد بـا آن سـبب سـوختگی برگ میشود. در این روش خیس شدن تقریباً تمام سـطح بـاغ سـبب افـزایش تلفـات آب و رویش علفهای هرز در مقایسه با سیستم آبیاری میکرو (قطره ای) میشود.

آبیاری شیلنگی

علاوه بر سه دسته اصلی روش آبیاری (سطحی، بارانی و قطـره ای)، بعـضی از باغـداران در باغهای کوچک از آبیاری شیلنگی استفاده میکنند. در ایـن روش آب از منبـع تـا چنـد نقطه مناسب در باغ با لوله ای که عمدتاً بصورت ثابت (مستقر در زیر خاک) است منتقـل و در آن نقاط به شیر وصل میشود. برای آبیاری هر قسمت از باغ، شیلنگی به طول مناسـب به نزدیکترین شیر وصل میشود و برای قسمتهـای دیگـر نیـز از همـان شـیلنگ اسـتفاده میشود. از اینرو هزینه اولیه ایـن روش (خریـد و نـصب لولـه، شـیلنگ، شـیر و اتـصالات) کمتر از آبیاری بارانی و قطرای است ولیکن روشن است که برای هـر بـار آبیـاری، نیـروی انسانی بسیار بیشتری نیاز است. از آنجا که در بـاغهـای بـزرگ و حتـی متوسـط کـه خـاک سبک (شنی) دارند، دور آبیاری باید کوتاه باشد، آبیاری شـیلنگی بـه دلیـل زمـانبـر بـودن هربار آبیاری، در این شرایط قابل کاربرد نیست. در مناطق جنوبی نیز به دلیل بالابودن تبخیر و تعرقِ روزانه و کوتاه بودن دور آبیاری این روش قابل اجرا نیست. در قرن اخیر بـا رشـد صـنایع پتروشـیمی و تولیـد انـواع لولـه هـای پلـی اتـیلن، مجموعـه روشهایی با نام آبیاری میکرو (یا قطره ای یا موضـعی و…) گـسترش یافتـه و در بـسیاری از مناطق جهان جایگزین روشهای سنتی شـده اسـت. روشهـای مختلـف آبیـاری میکـرو بـه منظور استفاده صحیح و بهینه از آب و نیز تأمین بهتر آب مورد نیاز مرکبات، به کـار گرفتـه میشوند. با توجه به محدودیت آب در کشور، استفاده از روشهـای صـرفه جـوی آب کـه سیستمهای آبیاری میکرو سرآمد آنهـا هـستند، امـری اجتنـاب ناپـذیر اسـت. تنـوع شـرایط کشت و کار، آب، هوا و خاک انگیزه ابداع و تولید انبـوه لـوازم مختلفـی از آبیـاری میکـرو شده است. از اینرو در اینجا این روش تا حد امکان به طور کامل تشریح میشود.

روشهای آبیاری میکرو

آبیاری میکرو به روشهایی گفته میشود که در آنها آب به مقدار کم ولـی بـه دفعـات بیشتر به گیاه داده میشود. در این روش برخلاف روشهای سطحی یا ثقلی (نظیـر غرقـابی، شیاری و…) و بارانی، تمام سطح باغ خیس نمیشود بلکه فقط بخشی از مساحت سـایه انـداز درختان خیس میشود به همین دلیل آب کمتـری در مقایـسه بـا روشهـای دیگـر مـصرف میگردد و رشد علفهای هرز در باغ محدودتر میشـود. بـه آبیـاری میکـرو »آبیـاری کـم حجم«، »آبیاری قطره ای« وخُرد آبیاری«» نیز گفته میشود . اصولاً به مجموع روشهایی کـه در آن انواع میکروجت، مهپاش، خُرد آبپاش، قطره چکان و بابلِر به کار رفتـه اسـت، آبیـاری میکرو میگویند ولی در بعضی از نوشته ها به آنها آبیاری قطره ای نیز گفته شده اسـت. بهتـر است فقط به روشهایی که دارای یکی از انواع قطره چکان هستند، آبیاری قطره ای بگوییم. آبیاری میکرو جزو روشهای آبیاری تحت فشار محسوب میشـود زیـرا در ایـن روش نیـز آب با فشار در لوله ها جریان می یابد. روش یا سیستم آبیاری میکرو دارای اجزا یا قسمتهـای مختلفـی اسـت کـه هریـک از آنها وظیفه خاصی دارند. این اجزا در یک سیستم معمول به ترتیب عبارتنـد از: منبـع آب، موتور و پمپ، صافیها و تانک کود، لوله اصلی، لولـه هـای نیمـه اصـلی، لولـه هـای توزیـع کننده، لوله های آبده و خروجیها که در زیر هر یک از آنها معرفی میشوند.

منبع آب

منظور از منبع آب جایی است که آب مورد نیاز آبیاری از آنجا تأمین میشود. منبـع آب میتواند چاه، استخر، رود یا… باشد.

موتور و پمپ

مجموعه موتور و پمپ وظیفه دارند فشار مورد نیاز کل سیـستم را تـأمین کننـد. معمـولا در آبیاری تحت فشار از موتورهای الکتریکی استفاده میشود که با برق سه فاز یا تـک فـاز کار میکنند. به این نوع موتور و پمپ، الکتروپمپ میگویند. در صـورتیکـه منبـع آب بـه اندازه کافی بالاتر از باغ قرار گرفته باشد نیاز به پمپ نیست. در این صورت اختلاف ارتفاع بین بـاغ و منبـع آب بایـد بـه انـدازه ای باشـد کـه بتوانـد فـشار مـورد نیـاز در سـر خروجـی (قطره چکان) به علاوه تلفات فشار در لوله ها را تأمین کند.

صافیها و تانک کود

صافیها درست بعد از پمپ نصب مـیشـوند و وظیفـه آنهـا جلـوگیری از ورود ذرات، مواد و موجودات ریز و درشت موجود در آب است. ذرات و مواد ریـز و درشـت عبارتنـد از: ذرات خــاک ماننــد ماســه، لای و رس، مــواد آلــی از قبیــل بقایــای گیــاهی وحیــوانی (جلبکها، لاروها و غیره) و مواد شیمیایی مثل رسوب آهن توسط باکتریهای آهندوست و رسوب کربنات کلسیم وغیره.

اهمیت صافیها در یک سیستم آبیاری میکرو به اندازه ای است که بعضیها آن را قلـب سیستم میدانند. بنابراین باید هم در انتخاب و هم در نگهـداری (تمیـز کـردن صـحیح و بـه موقع) آنها توجه کافی داشت. در آبهایی که برای آبیاری اسـتفاده مـیشـود، انـواع ذرات و موجودات زنده وجود دارند. به این خاطر معمولا سه نوع مختلف از صافیها (یعنی دورانی، شنی و توری) در یک سیستم آبیاری میکرو اسـتفاده مـیشـود کـه هـر کـدام از آنهـا فقـط قادرند مواد یا ذرات خاصی را از آب جدا کنند. البته انواع دیگری از صافیها نیـز در بـازار وجــود دارد. در شــکل ۱-۳ صــافیهــای دورانــی، شــنی و تــوری نمــایش داده شــده اســت. صافیهای دورانی یا سیکلون برای جداکردن ماسه یا ذراتی که وزن مخصوص آنهـا بیـشتر از آب است بکار میرود. بنابراین این نوع صافی نمیتواند جلوی ورود مواد آلـی معلـق در آب را بگیرد. حرکت دورانی و سریع آب در این صافی باعث میشـود کـه قبـل از خـروج آب از آن، ذراتِ سنگینتر از آب (مثل ماسه) در مخزنـی کـه در پـایین صـافی قـرار دارد، ته نشین شود. برای تمیز کردن صافی، کـافی اسـت درپـوش مخـزن مـذکور را بـاز و ذرات ته نشین شده را خارج کنیم.

 

صافی های دورانی - شنی و توری

 

یک صافی شنی مخزن فلزی است که در آن لایـه ای از شـن یـا ماسـه وجـود دارد. ایـن صافی برای جلوگیری از ورود مواد آلی یا معدنی معلق بکار میرود. در مراحـل عبـور آب از این صافی ذرات معلق به ذرات ماسه موجود در صافی چسبیده و از آب جدا میشوند. در هنگام تصفیه، جریان آب از قسمت بالای لایه شن وارد شده پـس از عبـور از داخـل آن از قسمت پایین خارج میشود.

صافی توری برای جلوگیری از ورود ذرات آلی وغیرآلی به سیستم بکـار مـیرود. ایـن صافی بعد از صافی شنی و قبل از آنکه آب وارد لوله اصلی شود، بـه عنـوان صـافی مکمـل نصب میشود. در صورت وجود این صافی، اگر در کار صـافیهـای دیگـر مـشکلی ایجـاد شود، ذرات نمیتوانند وارد سیستم آبیاری شوند. در شکل ۱-۳ دو صافی تـوری نـشان داده شد که در بسیاری از سیـستمهـای آبیـاری بـاغهـا نـصب شـده اسـت. در ایـن نـوع صـافی، صفحات توری معمـولاً ( از جـنس فـولاد ضـد زنـگ) بـه دور دو لولـه مـشبک پلاسـتیکی چسبانده شده است. آب از صفحات توری عبور کرده و ذرات روی آنهـا بـاقی مـیمانـد و وارد سیستم نمیشود. تانک کود مخزنی است که کود شیمیایی محلـول در آب را در آن ریختـه تـا از طریـق آن وارد سیستم آبیاری گردد. توصیه میشود تانک کود به روش صحیح مورد استفاده قرار گیرد. در این کار باید به نوع کود، کیفیت آب وغیره توجه گردد. در شـکل -۲-۳ ترتیـب قرارگیری سه نوع صافی و تانک کود نشان داده شده است.

 

ترتیب قرار گرفتن صافی های دورانی - شنی و توری و تانک کود در یک سیستم آبیاری میکرو

 

لوله های اصلی و نیمه اصلی

اولین لوله ای که آب را از پمپ و صافیها دریافت میکند لوله اصـلی اسـت. قطـر ایـن لوله از سایر لوله ها بزرگتر بوده و آب را بـه لولـه هـای نیمـه اصـلی مـیرسـاند. در بـاغهـای بزرگ یا نسبتاً بزرگ اگر بخواهیم کل باغ را هر بار بطور همزمان آبیاری کنیم نیاز بـه لولـه اصلی با قطر بزرگتر، موتور و پمپ قویتر و آب بیشتر داریم. به همین دلیل بایـد بـاغ را بـه دو یا چند واحد آبیاری تقسیم و واحدها را در زمانهای مجزا آبیاری کنـیم. وظیفـه تقـسیم آب از لوله اصلی بین واحدهای آبیـاری بـه عهـده لولـه هـای نیمـه اصـلی اسـت. در ابتـدای هر لوله نیمه اصلی یک شیر برای قطع و وصل جریان آب به واحد مربوطه نصب میشود.

لوله های توزیع کننده و آبده

هر واحد آبیاری شامل دو یا چند قطعه کوچک از باغ میباشد که هر یک توسـط یـک لوله توزیع کننده، آب دریافت میکننـد. ایـن لولـه آب را از لولـه نیمـه اصـلی گرفتـه و بـه لوله هـای آبـده مـیرسـاند. لولـه هـای آبـده در امتـداد ردیـف درختـان مـستقر مـیشـوند و خروجیها روی آنها یا در مسیر آنها نصب میگردند. در ابتدا و انتهای هر لوله توزیع کننـده باید شیر نصب شود. شیر ابتدایی برای قطع وصل جریان آب و شیر انتهایی بـرای شستـشوی لوله ها میباشد. شستشوی لوله ها هر چند وقت یکبـار بـه خـصوص در ابتـدا و انتهـای فـصل آبیاری برای جلوگیری از گرفتگی خروجیها باید انجام شود.

دریک سیستم آبیاری میکرو عموما تمامی لوله ها غیر از لوله آبده، درعمـق حـدود ۴۰ سانتیمتری زیر سـطح خـاک دفـن مـیشـود. لولـه هـای آبـده معمـولا در روی زمـین قـرار میگیرند و از جنس پلی اتیلن سبک میباشند. این لوله ها مقاوم به نور ماورای بنفش بـوده و در برابر نور خورشید از بین نمیرود. قطر لوله ها باید براساس طراحی هیدرولیکی تعیین شود ولی معمولا برای لوله های آبده، قطر ۱۶ یا ۲۰     میلیمتر، برای لوله های توزیع کننده و نیمـه اصـلی، قطـر ۲۵ تـا ۷۵ میلـیمتـر و برای لوله اصلی، قطر۴۰ تا ۱۵۰ میلیمتر انتخاب میشود.

خروجیها

خروجیها آخرین وسیله آبیاری میکرو است که آب به یکـی از شـکلهـا ماننـد قطـره، جریان پیوسته و پاشش، از آنها خارج و به سطح زمـین یـا نزدیـک گیـاه مـیرسـد. انـواع و اقسام خروجیها ساخته شده توسط کارخانه های داخلـی و خـارجی در بـازار ایـران وجـود دارد. در انتخاب خروجی برای یک باغ باید به نکات زیر توجه کرد:

  1. گرفتگی خروجیها (به خصوص قطره چکانها ) مهمتـرین مـشکل در آبیـاری میکـرو است. از اینرو خطر گرفته شدن خروجی تا حد امکان باید کم باشد. در شرایطی که کیفیت آب آبیاریِ باغ، استعداد گرفتگی خروجیها را دارد یا به هر دلیلی باغدار صافیها را بطـور صحیح و به موقع تمیز نکند، باید خروجیهای مقاوم تر به گرفتگی انتخاب شود.
  2. نوع خروجی و نحوه نصب آن در باغ باید با سایر عملیات داشت و برداشـت و حتـی با سلیقه و ویژگیهای رفتاری باغدار سازگار باشد
  3. کیفیت ساخت خروجی مطلوب باشد به طوری که آبدهی آن طی سالهای مختلف (در اثر سرما، گرما و…) بیش از حد مجاز تغییر نکند و همچنین تفـاوت میـزان آبـدهی بـین خروجیها، بیش ازحد مجاز نباشد. کیفیت ساخت خروجیها مانند کیفیت اکثـر کالاهـایی که در بازار هست معمولاً برای کارشناسان یا افراد با تجربـه معلـوم اسـت. منظـور از »میـزان آبدهی«، حجم آبی است که در مدت معین مثلاً ( یک ساعت) از خروجی خارج مـیشـود. بنابراین وقتی میگوئیم میزان آبدهی یک قطره چکان چهار لیتـر بـر سـاعت اسـت یعنـی در مـدت یــک سـاعت در فــشار مجـاز (معمــولا یـک اتمــسفر)، چهـار لیتــر آب از آن خــارج میشود. وظیفه خروجیها در سیستم آبیـاری میکـرو ایـن اسـت کـه بـه همـه درختـانی کـه همزمان باهم آبیاری میشوند، به میزان یکسان آب بدهند. برای اینکـه خروجـیهـا آبـدهی تقریبا یکسان داشته باشند، طوری ساخته شده اند که هر کدام در باغ بتوانـد فـشار آب را بـه اندازه ای کم کند تا مقدار معینی آب از آن خارج شود. در این رابطه گاهی سوال مـیشـود که آیا نمیتوان بجای استفاده از خروجیها، روی لوله آبده را سـوراخ کـرد تـا آب بیـرون بریزد ؟ پاسخ این است که با انجام این کار، آبدهی همه سوراخهـا روی همـه یـا هریـک از لوله های آبده تفاوت زیادی خواهد داشت از اینرو میزان آب داده شده به درختان حتـی در یک ردیف نیز یکسان نخواهد بود. در زیر بعضی از مهمترین خروجیهـای مـورد اسـتفاده در باغهای مرکبات شرح داده میشود.

قطره چکانها :

قطره چکانها خروجیهایی هستند کـه آب از آنهـا بـصورت قطره- قطره خارج میشود.کارخانه های سازنده داخلی و خارجی، انواع قطره چکانهـا را از نظر میزان آبدهی و محل (یا نحوه) نصب به بازار عرضه کرده اند. آبدهی قطـره چکـانهـای مورد استفاده در باغهای مرکبات معمولا ۴ یا ۸ لیتر برساعت است. از لحاظ محـل یـا نحـوه نصب، دو دسته قطره چکان به نامهای »قطره چکانهای روی خط« و »قطره چکـانهـا داخـل خط« در بازار وجود دارد. »قطره چکانهای روی خط«، روی لوله آبده نصب میشود یعنـی روی لوله را با یک نوع سوراخ کُن مخصوص سوراخ کرده و پایه قطره چکان را در آن فرو میبرند. شکل ۳-۳ (الف) نوعی قطره چکان روی خط ساخت خارج به نام میکروفلاپِـر«» را نشان میدهد.

 

قطره چکان ( روشهای آبیاری باغات مرکبات )

 

سازندگان میکروفلاپر مدعی انـد کـه اگـر چیـزی باعـث گرفتگـی آن شـود، میتواند آن را خارج سازد تا روزنه خروج آب در آن بسته نشود. این عمل به ایـن صـورت انجام میشود که در حالت گرفتگی، فشار آب در پشت روزنه خروج آب زیاد شده و قطـر روزنه بعلت داشتن حالت ارتجاعی، بزرگتـر مـیشـود. بـزرگ شـدن قطـر روزنـه، باعـث میشود که ذره خارج شود. خاصیت ارتجـاعی روزنـه باعـث مـیشـود کـه پـس از خـروج ذرات، روزنه به حالت اول برگردد. در شکل ۳-۳ (ب)، یک میکروفلاپـر بـرش داده شـده که در آن روزنه سفید رنگ قابل ارتجاع قراردارد بعـلاوه یـک روزنـه مجـزا (قطعـه سـفید رنگ وسطی) و یک میکروفلاپر سالم را میبینید.

درشکل ۳-۳ (ج) نمونه دیگری از قطره چکان روی خط که ساخت داخل کشور اسـت، نشان داده شده است.

 

قطره چکان روی خط میکرو فلاپر

 

قطره چکـانهـای داخـل خـط« روی لولـه نـصب نمـیشـوند بلکـه در مـسیر لولـه قـرار میگیرند، یعنی برای نصب آن، لوله آبده به قطر ۱۶ میلیمتر را بریده و قطره چکـان را بـین دو قسمت بریده جا میزنند.

در شکل۴-۳ یک نوع از این قطره چکانها که سـاخت داخـل کشور است را به دو صورت مجزا و نصب شده در لوله نشان دادیم. در بازار نیـز بـه هـر دو صورت به فروش میرسند.

 

قطره چکان

 

قطره چکانهای نصب شده در لوله، به »لوله های قطره چکاندار« معروفند. این لولـه هـا بـا فواصل مختلف قطره چکان ۵۰)، ۶۰، ۷۵، ۱۰۰، ۱۲۵ و ۱۵۰ سانتیمتر) توسط کارخانه هـای خارجی یا داخلی ساخته شده و بصورت آماده در بازار وجود دارد. بطور کلی احتمال گرفتگی در قطره چکانها بیش از انواع دیگر خروجیها (میکروجت و بابلر) است. زیرا مجرای خروج آب در این خروجیها به مراتب باریکتر است. در شکل ۵-۳ مجرای عبور آب در یک قطره چکان، نظیـر قطـره چکـانِ شـکل۴-۳، نـشان داده شـده است. همانطور که در این شکل میبینید، برای اینکه فشار آب کم شود و میزان آب خـارج شده به مقدار معینی برسد، آب از مسیر طولانی، باریک و مارپیچی شکل مـیگـذرد. عبـور آب از این مسیر باعث کم شدن سرعت آن و بجا گذاشـتن بعـضی از رسـوبات مـیگـردد. افزایش تدریجی این رسوبات، باعث گرفتگی قطره چکان میشود .

 

تصویر شماتیک از مسیر عبور آب در یک نوع قطره چکان

 

در باغهای جوان که هرسال درختان بزرگتر شده و نیاز آبی آنهـا بیـشتر مـیشـود، اگـر »قطره چکانهای داخل خط« انتخاب شود میتوان با اضافه کردن قطره چکـان، افـزایش نیـاز آبی درختان را جبران کرد. این کار به خصوص با استفاده از »لولـه هـای قطـره چکـاندار« در آرایش حلقوی (در زیر توضیح داده خواهد شـد) راحـتتـر از قطـره چکـانهـای مجـزا در آرایش نوار مرطوب است.

آرایش لوله آبده و قطره چکانها:

آرایش و نحوه استقرار لولـه آبـده و قطـره چکـانهـا نسبت به ردیف درختان در باغهای مرکبات معمولا ًبه یکی از دو روش زیر است:

  1. ایجاد نوار مرطوب در امتداد ردیف درختان
  2. ایجاد حلقه مرطوب دور هر درخت.

در روش اول، همـانطـورکـه در شـکل ۶-۳ مــیبینیـد، یـک یـا دو ردیـف لولــه دارای قطره چکان (لوله آبده ای که روی آن بفواصل معین قطره چکـان روی خـط نـصب شـود یـا لوله قطره چکاندار داخل خط) بـه مـوازات ردیـف درختـان و بفاصـله معینـی از آنهـا قـرار میگیرد. در شکل ۷-۳، روش دوم را مشاهده میکنید. در این روش، یک لولـه آبـده فاقـد قطره چکان در امتداد هر ردیف درخت قرار میگیرد و در پای هر درخت، از این لوله یـک لوله دارای قطره چکان منشعب و به دور درخت (به فاصله معین از ساقه) پهن میشود. تعداد قطره چکان و فواصل آنها روی لوله بستگی به این دارد که چه عمق و چه شعاعی از خـاک با هر قطره چکان خیس میشود. بنابراین تعداد و فاصله قطره چکانها باید با توجـه بـه میـزان آبدهی قطره چکان، برنامه آبیـاری و خـصوصیات خـاک و وضـع گـسترش ریـشه درختـان تعیین شود.

 

ایجاد نوار مرطوب با یک لوله آبده به موازات ردیف درختان

 

ایجاد حلقه مرطوب دور هر درخت

 

 بابلر:

نحوه خروج آب از این خروجیهـا ماننـد خـروج آب از یـک شـیلنگ است که شیر آن را کمی باز کرده و شیلنگ را بطور عمـودی رو بـه بـالا نگـهداشـته باشـیم (شکل ۸-۳ الف را ببینید). اجزا مختلف یک نوع بابلر ساخت داخل کـشور در شـکل ۸-۳ ب نشان داده شده است. این خروجیها برای استقرار در زمین به یک پایـه نگهدارنـده (بـه ارتفاع حدود۳۰ سانتیمتر) متصلند و با یک لوله به قطر ۱۲ یا ۸ میلیمتـر و یـک سـه راه بـه لوله آبده وصل میشوند. در این نوع بابلر، قبل از نـازل یـک صـافی قـرار دارد (شـکل۸-۳ ب) که مانع از گرفتگی ذرات در روزنه نازل میشود. بنابراین درصورت مشاهده کم شـدن آبدهی هر یک از آنها در باغ، میتوان صافی آن را خارج و تمیـز کـرد. ایـن بابلرهـا دارای شش نازل (شکل۸-۳ ج) بوده و قطر روزنه نازل میزان آبدهی بابلر را تعیین میکند. آبدهی این خروجی با نازلهای فوق حداقل ۳۰ و حداکثر ۴۰۰ لیتر برساعت است.

 

اجزا بابلر و نحوه خروج آب از آن

 

برای هر درخت یک یا دو بابلر کافی اسـت. بـرای اینکـه آب بطـور مناسـب دور تـا دور درخــت پخــش شــود، لازم اســت از محــل اســتقرار بــابلر جویچــه ای بــرای هــدایت آب در دور تـا دور درخــت و بـه فاصــله معـین از تنــه ایجـاد گــردد. در بـاغهــایی کـه دارای خــاک سنگینتر هستند باید از بابلرهایی که آبدهی کمتر دارند استفاده کنـیم زیـرا معمـولاً آب در خاکهای سنگین بـه کنـدی نفـوذ مـیکنـد. در ایـن صـورت اگـر آبـدهی بـابلر زیـادتر از نفوذپذیری آب در خاک باشد، باعث میشود که آب در خارج از سایه انداز درختان (بـین ردیف درختان) جاری شود و از دسترس ریشه ها خارج و به هدر رود. مزیت اصـلی بابلرهـا این است که به دلیل داشتن روزنه های بزرگتر، خیلی کمتر مشکل گرفتگی دارند. همچنـین در مناطق و باغهایی که نیاز آبی آنها زیاد است، میتـوان بـه جـای چنـد قطـره چکـان روی خط، یک بابلر به کار برد.

 

بابلر و استفاده از آن در آبیاری مرکبات

 

میکروجت:

 

این نوع خروجی آب را بـه صـورت قطـرات پیوسـته بـه شـعاع معــین (بــسته بــه فــشار آب و نــوع میکروجــت) روی زمــین مــیپاشــد . معمــولاً  مشخــصات میکروجتهای ساخته شده توسط شرکتهای مختلف شباهت زیادی با هم دارند. در اینجـا برای آشنایی بهتر، مشخصات یکی از میکروجتهای ساخت داخل که در شکل۹-۳ (الـف و ج) نشان داده شده است، ارئه میشود. این میکروجتها را میتوان به لوله های ماکـارونی (به قطر۶ میلیمتر) وصل و سرِ دیگر این لوله ها را با بست ابتدایی به لوله آبـده وصـل کـرد. برای استقرار میکروجت در یک نقطه ثابت روی زمین از یک نگهدارنـده پلـی اتیلنـی بـه ارتفاع حدود ۳۰ سانتیمتر استفاده میشود. ایـن میکروجـت از دو قـسمت پایـه و کلاهـک تشکیل میشود. پایه این میکروجـت از نظـر قطـر روزنـه خـروج آب بـه چهـار انـدازه (یعنی: ۰.۸ ، ۱، ۱.۳ و ۱.۸ میلیمتر) تقسیم میشود. کلاهک نیز از نظر زاویه پاشـش، دارای انواع ۳۶۰، ۳۰۰، ۱۸۰، ۹۰ و ۴۰ درجه است. پایه با قطر روزنـه کوچـکتـر دارای آبـدهی و شـعاع پاشـش کـمتـر اسـت. در ایـن میکروجتها حداقل آبدهی حدود ۳۰ لیتر بر ساعت و حداقل شعاع پاشش حدود یک متـر است. همچنین حداکثر آبدهی و شعاع پاشش به ترتیب ۱۴۷ لیتر بر ساعت و ۶.۵ متر اسـت. با تغییر فشار آب، آبدهی و شعاع پاشش میکروجت نیز تغییر میکند به عنوان مثال در یـک میکروجت با پایه یک میلیمتر و کلاهک ۱۸۰ درجه، آبدهی و شعاع پاشش در فشار یـک اتمسفر به ترتیب ۳۷ لیتر بـر سـاعت و ۱.۵ متـر و در فـشار سـه اتمـسفر، بـه ترتیـب ۶۵ لیتـر برساعت و سه متر است. در شکل(۹-۳ب) نمونـه دیگـری از میکروجـت را، بـا دو الگـوی پاشش ۳۶۰ و ۱۸۰ درجه، نشان دادیم. این نمونه از میکروجت، برخلاف میکروجتی که در شکل ۹-۳ الف نشان دادیم، دارای کلاهک و پایه مجزا نمیباشد.

 

میکروجت با کلاهک و پایه مجزا در مدیریت آبیاری باغ مرکبات

 

بـه طــور کلــی بابلرهــا و میکروجــتهــا (بــه خــصوص آنهــایی کــه دارای قطــر روزنــه بزرگتر هستند) در مقایسه بـا قطـره چکـانهـا دارای مـشکل گرفتگـی کمتـری هـستند. در انتخاب میکروجت و به خصوص بابلر که دارای نگهدارنده برای استقرار در زمین میباشند، باید به استحکام آنهـا اطمینـان حاصـل شـود. در بعـضی از منـاطق مهـم مرکبـات خیـز دنیـا، خروجیهایی برای آبیاری مرکبات استفاده میشود کـه از نظـر آبـدهی و شـعاع پاشـش بـه میکروجتهای فوق الذکر شباهت دارند. این خروجیها که در آمریکا به نام خُرد آبپاش یـا میکرواسپریر(مهپاش) شهرت دارند، در باغهای مرکبات ایالت فلوریدای ایـن کـشور بـرای دو منظور آبیاری و جلوگیری از سرمازدگی استفاده میشود. البته مدیریت و بهره برداری از این خروجیها برای جلوگیری از سرمازدگی نیـاز بـه دانـش و تجهیـزات ویـژه ای دارد کـه بدون آنها ممکن است سبب خسارت بیشتر شود.

 

میکروجت و استفاده از آن جهت مدیریت آبیاری باغ مرکبات

 

لازم است برای آبیاری با میکروجتها به نکات زیر توجه شود:

  1. میکروجتها در جایی مستقر شوند که طوقـه درختـان در معـرض پاشـش آب قـرار نگیرد زیرا در این صورت مانند آنچه در روش آبیاری غرقابی رخ میدهد، خطـر آلـودگی درختان به قارچهای فیتوفترا و بیماری گموز وجود خواهد داشت.
  2. اگر برگهای پایینی تـاج درخـت کـه در معـرض پاشـش آب هـستند بطـور مکـرر خیس شود، نمکهای محلول درآب در اثر تبخیر در سـطح بـرگ بـاقی مـیمانـد و باعـث ریزش برگ و خشکیدگی سرشاخه میشود. این مشکل وقتی که کودهای شیمیایی بـا آب آبیاری داده شود، شدت بیشتری دارد.
  3. بعضی از کارشناسان معتقدند که اگر شاخ و برگ درخت بـه سـطح زمـین نزدیـک باشد و هرس لازم انجام نشده باشد، خطر آلودگی میوه ها به بیماری پوسیدگی قهوه ای میوه مرکبات وجود خواهد داشت. البته احتمال بروز این مشکل در اثر استفاده از میکروجـتهـا چندان جدی نیست زیرا عامل این بیماری در اثر برخورد قطـرات آب بـا خـاک، بـه سـطح میوه منتقل میشود و قطـرات آب در میکروجـت نیـز بعلـت ریـز بـودن، انـرژی لازم بـرای برگشت به سمت بالا را ندارند.

در انتخاب تجهیزات و نصب سیستمهای آبیاری میکرو، قسمتهـایی کـه بـیش از همـه باید به آنها توجه کرد، عبارتند از:

  • صافیها،
  • شیرهای موردنیاز برای شستشوی لولـه هـا
  • خروجیهای مناسب با شرایط باغ و باغدار.

 

کیفیت آب برای آبیاری مرکبات

شیره گیاهی دارای املاح با غلظت بیشتر از محلول خاکِ پیرامون ریـشه اسـت. بنـابراین در شرایطی که شوری محلول خاک بالاتر از حد مجاز نیست، برای حفـظ تعـادل اسـمزی، آب از خاک به سمت سلولهای ریشه حرکت کـرده و پـس از عبـور از لایـه نیمـه تـراوای جدار سلولها، وارد گیاه میشود. طی ایـن فرآینـد آب خـالص از غـشای سـلول گذشـته و وارد گیاه میشود ولی نمکهای محلول در خاک باقی میماننـد. حـال اگـر خـاک بـا آب شور آبیاری شود غلظت نمک در محلول خاک پیرامون ریشه بالا رفته و در نتیجه اخـتلاف فشار اسمزی بین شیره گیاه و محلول خاک کم میشـود. در چنـین وضـعیتی نیرویـی بـرای جذب بیشتر آب به داخل گیـاه وجـود نداشـته و بـدین ترتیـب آب مـورد نیـاز گیـاه تـأمین نخواهد شد. بـه ویـژه آن کـه در هـر آبیـاری مقـداری از آب خـالص جـذب ریـشه شـده و نمکهای اضافی در خاک بجای گذاشته میشود که به تدریج انباشته شده و سبب میشـود جذب آب در آبیاریهای بعدی با مشکل بیشتری مواجه شود. ادامه این روند سبب میشود که خاک به دلیل شوری زیاد غیر قابل استفاده برای کشت مرکبات شود. درجه تأثیر کیفیت آب بر رشد و عملکرد گیاه تنها تابعی از درجـه مقاومـت نـوع گیـاه نیست بلکه شرایط فیزیکی خاک، وضعیت آب و هوایی، روش آبیـاری و برنامـه (مقـدار و زمان) آبیاری نیز تأثیر دارند. به دلیل این پیچیدگیها نمـیتـوان روش قابـل قبـولی را بـرای طبقه بندی کیفی آب ارائه نمود. بنابراین کلیه طبقه بندیها قراردادی است. در طبقه بندی کیفـی آب سـه معیـار اساسـی مـورد نظـر اسـت:

شـوری (یـا غلظـت کـل نمکها)، سدیم و سـمیت برخـی عناصرشـیمیایی. شـوری آب بـا نمایـهای بـه نـام هـدایت الکتریکی (معروف به (EC بیان میشود. این نمایه بیانگر غلظت کلیه نمکهای محلـول در آب است کـه باعـث افـزایش فـشار اسـمزی مـیشـود. واحـدهای آن مـوس بـر سـانتیمتـر (mhos/cm)، میلــیمــوس بــر ســانتیمتــر (mmhos/cm)، میکرومــوس بــر ســانتیمتــر (µmhos/cm)، زیمنس بر متر (s/m) و دسیزیمنس بر متر است. میلیموس بر سـانتیمتـر برابر با دسیزیمنس بر متر است و به طور حدودی معادل ۶۴۰ میلیگرم نمک در یک لیتـر آب است. در جدول ۳-۳ پیشبینی درصد کاهش محصول گریپفروت، پرتقال و لیمو در اثر مقادیر مختلف EC آب آبیاری و عصاره اشباع خاک در دمـای ۲۵ درجـه سـانتیگـراد ارائه شده است. از این جدول روشن است که مناسبترین آب برای آبیاری گریـپفـروت آبی است که دارای EC کمتر یا مساوی ۱.۲ و برای پرتقـال و لیمـو کمتـر یـا مـساوی ۱.۱ میلیموس بر سانتیمتر است. همچنین حداکثر شوری که مرکبـات مـیتواننـد تحمـل کننـد حدود ۸ میلیموس بر سانتیمتر است.

 

برآورد کاهش محصول در اثر مقادیر مختلف شوری آب

 

سدیم علاوه بر سمیت برای بعضی از گیاهان از جملـه مرکبـات بـه دلیـل اثـر نـامطلوب درصد سدیم قابل تبادل یا ESP بر ساختمان خاک و نفوذپذیری آب در خاک، اثـر منفـی دارد. مرکبات از نظر سدیم قابل تبادل خاک به عنوان گیاه بسیار حساس محسوب میشـود که در ESP برابر ۲ تا ۱۰ درصد اثر منفی سدیم بـرای آن شـروع مـیشـود. در طبقـه بنـدی گیاهان از نظر درجه مقاومـت بـه عنـصر بـور، مرکبـات جـزو محـصولات حـساس اسـت و حداکثر مجاز غلظت بور در آب آبیاری آن باید نیم تا یـک قـسمت در میلیـون (پـی پـی ام) باشــد. بــالاترین حــد مجــاز غلظــت کلــر در عــصاره اشــباع خــاک در مــورد مرکبــات ۲۰ میلی اکی والان بر لیتر است. یعنی اگر میزان کلر عصاره اشباع خاک بیشتر از ایـن حـد باشـد برای این محصول ایجاد سمیت خواهد کرد.

 

همچنین مطالعه پستهای زیر نیز پیشنهاد میگردد

اصول تغذیه مرکبات ( قسمت اول )

اصول تغذیه مرکبات ( قسنت دوم )

تغذیه درختان جوان مرکبات

تغذیه مرکبات

مدیریت تنش یخبندان در باغات مرکبات

کوددهی درختان مرکبات بارده

علل ریزش گل و میوه در مرکبات

 

 

دانلود فایل pdf آبیاری باغات مرکبات در کانال تلگرام شرکت

میانگین امتیازات ۵ از ۵
از مجموع ۳ رای
فیسبوک توییتر گوگل + لینکداین تلگرام واتس اپ کلوب
 
 

1 دیدگاه در “مدیریت آبیاری باغ مرکبات

با سلام و خسته نباشید.
باتوجه به اطلاعات شخص بنده در این زمینه، اطلاعات بسیار دقیق منظم و مرتب و کامل و واضح و مشخص و روشن ارائه شده و برای هرآماتور و یا حرفه ای بسیار مناسب است.
با تشکر.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد.

error: عدم امکان کپی مطالب

تماس با ما

برگشت به منوی تماس ها

پشتیبانی واتساپ

برگشت به منوی تماس ها

کانال تلگرام شرکت

برگشت به منوی تماس ها

پیج اینستاگرام شرکت

برگشت به منوی تماس ها

برگشت به منوی تماس ها

برگشت به منوی تماس ها