بیماری گموز پسته ( انگومک یا شیره سیاه پسته )

مقدمه

در بین بیماري هاي پسته در ایران، پوسیدگی طوقه و ریشه ناشی از گونه هاي مختلف قارچ فیتوفتورا باعث خسارت شدید در باغ هاي آلوده می گردد و لذا داراي اهمیت ویژه اي است. بیماری گموز پسته یا انگومک ( شیره سیاه پسته ) در ایران، اولین بار در سال 1339 از استان کرمان گزارش شد. مستوفی پور در سال 1348 براي اولین بار گونه اي از قارچ فیتوفتورا را از طوقه و ریشه درختان پسته در قزوین جدا کرد و بیماري زایی آن را در گلخانه به اثبات رسانید. این گونه Phytophthora citrophthora بود. نظر به خسارت قابل توجه بیمارى در برخی مناطق پسته کارى کشور و ضرورت آشنایی با چگونگی مدیریت آن، در مقاله حاضر سعی گردیده است تا اطلاعات لازم در ارتباط با بیماری گموز پسته ( انگومک یا شیره سیاه پسته ) ، علائم و نحوه پیشگیرى و مدیریت آن در اختیار باغداران پسته قرار گیرد.

علائم بیماری گموز پسته

علائم بیماري پوسیدگی طوقه و ریشه پسته در باغ متنوع و بصورت سبز خشک شدن درختان، کاهش پوشش برگی و کلروزه و نکروز شدن برگها است. تغییر رنگ و زردي برگها از انتهاي برگ شروع شده و پس از مدتی تمام سطح برگ را فرا گرفته و باعث بدشکل شدن و ریزش برگها میگردد که در نهایت با پیشرفت بیماري، قارچ عامل بیمارى باعث خشک شدن درخت می شود. درختان در باغ هاي آلوده ممکن است علائم متفاوتی را نشان دهند، در درختانی که بر روي پایه هاي حساس پیوند خورده اند، علائم به  سبز خشک شدن کل درخت است. ولی در درختانی که داراي مقاومت بالا به بیماري می باشند علائم به صورت کاهش پوشش برگی ، خشکیدگی سرشاخه، کمشدن میزان محصول ، تغییر شکل برگ و مرگ تدریجی درخت مشاهده میشود. علائم پوسیدگی ریشه بر روي درختان پسته به صورت کم شدن پوشش برگی ، زردي، کاهش میزان محصول، تغییر شکل برگها و مرگ تدریجی درختان میباشد. به هر حال در مواردي ممکن است این علائم با علائم پوسیدگی طوقه همپوشانی داشته باشد، مخصوصا زمانی که ریشه هاي اصلی آلوده باشند. الگوي خشک شدن درختان در باغ هاي آلوده متفاوت است و معمولا در روي یک ردیف، درختان یکی پس از دیگري خشک شده که نشان دهنده انتقال عامل بیماري از طریق تماس ریشه اي، انتقال فعال عامل بیماري و یا عملیات خاك ورزي می باشد. در بیشتر موارد، آلودگی از طوقه و یا ریشه هاي اصلی شروع شده و به جهت هاي مختلف روي آنها توسعه می یابد. حاشیه محل آلودگی طوقه و ریشه معمولا با برداشتن پوست بافت آلوده مشخص میگردد. در محل طوقه و یا تنه در ارتفاع 20 تا 30 سانتیمتري از سطح خاك، قطرات صمغ به صورت ریز و درشت در سطح یا در شکافهاي پوست درختان ظاهر میشود. چنانچه پوست قسمت آلوده برداشته شود، صمغی شیري رنگ به بیرون تراوش می گردد که پس از مدت کوتاهی به رنگ خاکستري تا سیاه تغییر می یابد. رنگ بافت آلوده در محل طوقه ممکن است از قهوه اي روشن تا سیاه متغیر باشد، در حالی که در بافت ریشه بصورت قهوه اي روشن تا تیره دیده میشود. سرعت مرگ درختان آلوده در اثر پوسیدگی طوقه و ریشه بسته به سن آنها متفاوت است. درختان جوان داراي آلودگی شدید، سریعاً خشک شده، در حالیکه درختان مسن آلوده ابتدا کاهش پوشش برگی و خشکیدگی سرشاخه ها را پیدا کرده و به تدریج بعد از 1 تا 3 سال می میرند. الگوي خشک شدن درختان، میزان خسارت بیماري و چگونگی گسترش آن در باغ هاي آلوده متفاوت بوده و تا حد زیادي به مدیریت باغ در طول سال از جمله عملیات خاك ورزي، خصوصیات فیزیکی خاك (نفوذپذیري)، نحوه آبیاري و کنترل بیماري ارتباط دارد. خسارت این بیماري بسته به شرایط از 1 تا 20 درصد متغیر می باشد، که این موضوع بستگی به شدت بیماري، عملیات خاك ورزي، چگونگی آبیاري و نسبت تعداد درختان خشک شده در سال به درختان سالم همان سال دارد. به هر حال ارزش اقتصادي باغ آلوده به شدت کاهش می یابد که غیر قابل جبران است. از طرف دیگر واکاري در باغ هاي آلوده نیز هزینه هاي زیادى دارد و درختان واکاري شده نیز در معرض خطر بوده و به محض اینکه وارد چرخه تولید اقتصادی محصول شوند ازبین میروند . سیکل زندگی عامل بیماري هنوز در مناطق پسته کاري کشور به خوبی مشخص نشده است. گونه هاي عامل بیماري روي سطوح بافت هاي آلوده تولید اندام هاي تولید مثل رویشی و زایشی نموده که در شرایط مناسب جوانه زده و در شرایط غرقابی یا خاك اشباع شده از آب به صورت فعال و با شنا کردن باعث ایجاد آلودگی هاي جدید می شوند. این موضوع شاید چگونگی خشک شدن درختان در روي یک ردیف یکی پس از دیگري را توضیح دهد که ریشه ها در درختان مجاور در یک ردیف در زیر سطح خاك در نزدیکی و یا تماس با یکدیگر قرار دارد. به هر حال انتقال غیر فعال عامل بیماري گموز پسته در یک باغ با عملیات خاك ورزي غلط، آب آبیاري، ریختن خاك اطراف درختان آلوده در بین ردیفها، انتقال خاك آلوده به باغها و آلوده بودن ادوات و وسایل کشاورزي صورت می گیرد. لازم به ذکر است که انتقال غیرفعال می تواند قارچ را تا کیلومتر ها منتقل کند. خسارت بیماري در خاك هاى سنگین و با زهکش نامناسب شدید می باشد.

مدیریت بیماری گموز پسته

روش هاي مختلفی جهت مدیریت بیماریهاي ناشی از قارچ Phytophthora در مناطق و یا باغ هاي آلوده پیشنهاد شده است، ولی بیشترین تاکید بر روي استفاده از ارقام مقاوم و پیشگیري می باشد. متاسفانه تاکنون استفاده از پایه هاي مقاوم براي بیماری گموز پسته عملی نشده است. هرچند تحقیقات صورت گرفته حاکی از وجود منابع مقاومت در تعدادي از پایه ها و یا ارقام پسته می باشد.

نقش بافت خاك در مدیریت بیماری گموز پسته

یکی از مهمترین موارد در خصوص بیماري پوسیدگی طوقه و ریشه پسته ناشی از قارچ فیتوفتورا، بافت و ساختمان خاك و چگونگی قرار گرفتن لایه هاي خاك در یک باغ آلوده می باشد که شدت و خسارت بیماري را تحت تاثیر قرار می دهد. در باغ هایی که داراي بافت خاك رسی بوده و یا میزان رس خاك توام با عمق خاك افزایش می یابد، این شرایط باعث افزایش ظرفیت نگهداري آب در خاك، افزایش خفگی ریشه ها و حساس شدن ریشه به آلودگی می گردد. در باغ هایی که یک لایه سنگین در روي سطح خاك (عمق 0تا 40 سانتیمتري) دارند و یا در مواردي که درختان عمقی کاشته شده باشند، پوسیدگی طوقه بیشتر شایع می باشد. وجود لایه سخت زیرین که در هنگام کاشت شکسته نشده است، باعث تشدید بیماری گموز پسته می گردد. در بیشتر موارد برداشت خاك سطحی بین ردیف ها تا عمق 30 تا 50 سانتیمتري به نحوي که درختان به اندازه 20 تا 30 سانتیمتر و یا بیشتر بالاتر از محل آبیاري قرار گیرند باعث کاهش قابل ملاحظه در مرگ و میر درختان می گردد. در باغ هایی که طوقه آنها در زیر سطح خاك قرار دارد و یا داراي لایه سخت زیرین می باشند. حفر یک کانال به عرض 70 تا 100 سانتیمتر و عمق 1 تا 2 متر در فاصله بین ردیف ها و انتقال خاك به خارج از باغ و پرکردن کانال حفر شده با خاك بدون آلودگی و سبک به نحوي که شیب ردیف ها به سمت مرکز ردیف باشد باعث کاهش خسارت بیماري می گردد. این موضوع از تجمع آب در اطراف ریشه هاي طوقه و ریشه هاي درختان که حساس به آلودگی می باشند، جلوگیري می نماید. لازم به ذکر است که در چنین باغ هایی، برداشت خاك سطحی نیز می تواند در کاهش خسارت بیماري قابل ملاحظه باشد. در درختان آلوده و یا تمامی درختان در یک باغ آلوده، کنار زدن خاك اطراف طوقه و ریشه هاي درختان نیز مفید می باشد. این عملیات زمانی می تواند موثر واقع شود که ریشه هاي اصلی درختان در معرض هوا قرار گیرند. یکی از فاکتور هاي تاثیر گذار در شدت و میزان خسارت این بیماري مقدار آب آبیاري و سیستم مورد استفاده می باشد. در باغ هاي آلوده باید از غرقاب هاي سنگین و یا روش آبیاري گردشی استفاده نگردد. در مواردي که میزان خسارت بیماري شدید باشد، کاهش میزان و دور آبیاري مفید است. در این صورت باید فاکتور رشدي گیاهان در نظر گرفته شود. استفاده از سیستم هاي آبیاري تحت فشار به لحاظ اینکه باعث کاهش میزان آب مصرفی نسبت به آبیاري غرقابی، کاهش زمان تماس طوقه و ریشه با آب و عدم اشباع خاك به مدت طولانی می گردند، برتري دارند. باید به این نکته توجه داشت که معظل بیماري با وجود استفاده از سیستم هاي آبیاري تحت فشار به طور کامل قابل حل نمی باشد و به صورت نسبی میزان مرگ و میر در باغ کاهش می یابد. درختان موجود در مسیر آب آبیاري نیز از معظلات دیگر می باشد. در صورت آلودگی این درختان به بیمارى، دو معضل پیش می آید: در مرحله اول بر روي بافت درختان بیمار، قارچ تولید اندام هاي تولید مثل رویش نموده که با آب به راحتی به باغ هاي زیر دست منتقل می گردد. در مرحله دوم درختان خشک شده، توسط باغداران از خاك بیرون کشیده شده و مقدار زیادي از خاك آلوده در جوي باقی می ماند، که با آب به صورت غیر فعال منتقل می شوند. از روش هاي دیگري که براى مبارزه با بیمارى می توان به آن اشاره نمود معالجه قسمت هاي آلوده طوقه و ریشه درختان با استفاده از قارچکش هاي مختلف همچون مخلوط بردو، اکسی کلراید مس و یا قارچکش هاي موثر دیگر می باشد که به طور معمول توسط باغداران استفاده می گردد. در بعضی از موارد از آهک هم براي ضدعفونی طوقه و ریشه استفاده می گردد. در اینجا اشاره به این نکته مهم می باشد که درخت پسته داراي پوست نسبتا سخت و غیر قابل نفوذ می باشد و این امر باعث شده است که کاربرد قارچکش ها بر روي طوقه و ریشه درختان غیر موثر یا کم تاثیر گردد. ممکن است این روش فقط بر روي درختان جوان که پوست آنها نفوذپذیري بیشتري دارند تا حدودي موثر باشد و بر روي درختان بالغ غالبا غیر موثر است. لذا یکی از روش هاي موثر جهت کنترل بیماري پوسیدگی طوقه و ریشه، کاربرد قارچکش هاي سیستمیک و حفاظتی در محل طوقه و ریشه می باشد. حذف و ریشه کنی درختان بیمار خشک شده در باغ، نیاز به توجه خاص دارد و باید درختان، همراه با خاك اطراف طوقه و ریشه به بیرون از باغ منتقل و معدوم شوند. در اکثر موارد ضدعفونی محل درختان بیمار خشک شده با قارچکش ها چندان موثر نبوده و عامل بیماري بعد از چند سال درختان جایگزین را مورد حمله قرار داده و از بین می برد. جهت ضد عفونی محل درختان بیمار، روش آفتاب دهی خاك توام با استفاده از کود هاي حیوانی نسبت به استفاده از قارچکش ها برتري دارد.یکی از روش هاى مبارزه با بیماری گموز پسته ، تزریق مواد به تنه درختان است. در این روش قارچکش ها با استفاده از دستگاههاي خاص و مواد مخصوص به تنه درختان تزریق می گردد.

مهمترين اقداماتي كه براي پيشگيري و ترميم درختان آلوده به بیماری گموز پسته ( انگومک یا شیره سیاه پسته ) انجام مي‌گردد به شرح ذيل است:

• حذف و سوزاندن درختان خشك شده
• شستن و ضدعفوني كردن ادوات كشاورزي جهت جلوگيري از ورود خاك آلوده به باغ
• امتناع از كاشت عمقي نهال
• آبياري جداگانه قسمتهاي آلوده باغ
• استفاده از ارقام مقاوم در برابر اين بيماري
• شكستن لايه هاي سفت زيرين قبل از احداث باغ توسط بيل مكانيكي
• تزريق قارچكش به تنه درخت آسيب ديده با استفاده از دستگاههاي خاص و مواد مخصوص
• جلوگيري از تجمع آب در اطراف ريشه‌هاي طوقه درختاني كه حساس به اين بيماري مي‌باشند
• ايجاد تشتك خاك بطوري كه آب به طوقه درخت نرسد
• امتناع از آبياري‌هاي بي‌مورد
• امتناع از غرقاب‌هاي سنگين و روش آبياري گردشي در باغهاي آلوده
• كنار زدن خاك اطراف طوقه درخت براي خشك نگه داشتن طوقه
• مديريت صحيح تغذيه درختان
• امتناع از كاشت درختان در مسيرهاي آب
• برداشتن بافتهاي آلوده تا مشاهده بافتهاي سالم و استفاده از قارچ كشهايي مانند بردو، اكسي كلرور مس و فوزتيل آلومينيوم و ديگر قارچكشهاي موثر

نگارندگان : محمد مرادی قهدیرجانی , حیدر معصومی ریسه


 

.