تولید نهال موز
دستورالعمل تولید نهال موز
مقدمه
موز از مهمترین و با ارزش ترین منابع غذایی مردم دنیاست و بطور غالب درکشورهایی که در اقلیم گرمسیری و نیمه گرمسیری قرار دارند کشت می شود. موز گیاهی است از خانواده Musaceae و جنس Musa ، تک لپه ، چندساله علفی با جثه بزرگ، پایه مادری دارای یک انشعاب از ساقه زیرزمینی به نام ریزوم ( کورم ) است ، گیاه دارای ساقه کاذب راست بوده که از بهم پیچیدگی قاعده برگ ها بوجود می آید و سیستم انتهایی در مرکز ساقه کاذب نزدیک سطح خاک قرار گرفته که اطراف آن را پریموردیوم های برگ فرا گرفته است. هر پریموریوم بطرف بالا رشد کرده و از قاعده به دمبرگ و پهنک تمایز می یابد عموماً در مرحله گلدهی ۱۵-۱۰ برگ فعال و در مرحله رسیدگی میوه ۱۰-۵ برگ دارد که تعداد برگها در شرایط محیطی خاص و بیماریها کم می شود و پس از تولید گل و میوه ، ساقه میوه دهنده از سطح زمین بریده می شود و یکی از پاجوش های گیاه مادری ، جایگزین پایه مادری می گردد.
ژنتیک موز :
ارقام موز براساس ژنوم آنها که از کدام گروه باشد و تعداد کروموزوم ( پلوئیدی ) از یکدیگر تفکیک می شوند. تعداد کروموزوم پایه X=11 می باشد و دارای ژنوتیپ های دی – تری و تترا پلوئید می باشند که ۳۰۰-۲۰۰ کلون موجود در دنیا را در بر می گیرد و بیش از نصف آنها تری پلوئید و بقیه دیپلوئید و تتراپلوئید هستند.
انواع موز :
موزهای خوراکی ، موزهای پختنی ( Plantain ) ، موزهای الیافی و موزهای تزئینی
قسمت های مهم گیاه موز شامل : ریشه ( Root ) ، ساقه هوایی ( Stem ) ، ساقه زیرزمینی ( Rhizom ) ، گل آذین ( inflorescence) ، میوه ( Fruit) ، پاجوش ( Sucker ) ، برگ (Leaf) می باشد.
در هر گل آذین موز ۳ نوع گل مشاهده می شود که عبارتند از : گل ماده ، گل خنثی و گل نر
گل ماده :
در ابتدای خوشه از طرف تنه گیاه موز ، گلهای ماده که تخمدان آنها تبدیل به میوه می شود مشاهده می گردند. تعداد پنجه در این قسمت از خوشه در حدود ۱۶-۶ عدد می باشد و تعداد میوه پس از تلقیح نسبت به انواع مختلف موز درحدود ۲۰۰ دانه خواهد بود در این قسمت از خوشه ، گل موز کامل است یعنی دارای تخمدان و پرچم می باشد.
گل خنثی :
این گلها بعد از گلهای ماده بطرف انتهای خوشه قرار دارند که تخمدان آنها تبدیل به میوه نمی شود و با براکته هایی که همراه دارند خشک شده واز بین می روند.
گل نر:
در قسمت آخر خوشه بعد از گلهای خنثی شروع شده و تا انتهای خوشه موز ادامه دارند ، دارای دانه گرده فعال می باشند گلهای نر تا موقع رسیدن کامل میوه و از بین رفتن آنها به تولید و رشد خود ادامه می دهند در این دسته از گلها تخمدان و پرچم هر دو موجود هستند ولی پس از بوجود آمدن تخمدان رشد آن متوقف می شود.
تخمدان در گل ماده موز دارای ۳ کارپل می باشد که به وسیله جدارهایی از هم جدا شده اند. تشکیل میوه بصورت پارتنوکارپیک ( بدون دخالت دانه گرده) است.
ارقام موز :
موزهای خوراکی توسط سیموندزوشفرد ( ۱۹۵۵ ) و استووسیموندز (۱۹۸۷ ) در گروههای ژنومی زیر رده بندی می شوند.
AA (دیپلوئید )
AAA ( تریپلوئید )
AAB ( تریپلوئید )
AB ( دیپلوئید )
ABB ( تریپلوئید )
ABBB ( تتراپلوئید )
۱- گروه AAA ( تریپلوئید ) : از این گروه رقم گروس میشل است که تا سال ۱۹۵۰ بعنوان رقم عمده در بازار جهانی مورد استفاده بود . در سال ۱۹۶۰ به وسیله ارقام مقاوم به بیماری پانامائی جایگزین گردید.
۲- گروه کاوندیش : اهمیت زیاد این گروه برای صادرات و تنوع زیاد ارقام می باشد . ارتفاع ۲ – ۱٫۸ متر برای دووارف کاوندیش امکان استفاده از امکانات و موقعیت مکانی را برای تولید محصول مناسب فراهم می کند.
۳- گروه AAAA : در این گروه گیاه حاصل از دو رگ گیری بین( دیپلوئید × تریپلوئید ) بدست آمده است.
۴- گروه AB : این گروه اهمیت تجاری ندارد
۵- گروه AAB : دو رگه های تریپلوئید که از هند منشاء گرفته اند و اشکال جهش یافته آن وجود دارد.
۶- گروههای AABB ، AAAB و ABBB که تنها تتراپلوئیدهای طبیعی هستند که در طبیعت مورد بحث قرار نگرفته اند.
موزهای محلی ایران:
برای رده بندی موزهای محلی ایران مطالعه ای با روش ژنومی سیمونذر و شفرد که اساس آن کاربرد صفات مرفولوژیکی بوده است انجام شده است و طی آن ارقام به قرار زیر رده بندی گردیدند:
رقم هندی- رقم هاریچال – رقم سه گوش پاکستانی – رقم مینابی – رقم هزار – رقم فرد – گروههای موز AAB و ABB
انتخاب محل کشت :
موز محصول مناطق حاره ای بوده و اصولاً مناطق گرمسیری مرطوب جهت کشت و پرورش آن مساعد است ولی بعضی ارقام مانند رقم کاوندیش پاکوتاه را می توان در مناطق نیمه گرمسیری مرطوب با حداقل درجه حرارت ۱۰ درجه سانتی گراد تا حداکثر ۴۲ درجه سانتی گراد و با میزان بارندگی سالانه حداقل ۱٫۵ متر کشت نمود. نقطه صفر موز ۱۱ درجه سانتی گراد و درجه حرارت مطلوب ۲۷-۲۴ درجه سانتی گراد است.
ازدیاد موز :
نهال موز که میوه آن خوراکی است و فاقد هسته می باشد از چند طریق تکثیر می گردد .
تکثیر بوسیله ریزوم :
گیاه موز دارای ساقه زیرزمینی یا ریزوم است که شکل تقریباً گرد دارد . رشد زیادتر یک یا چند سلول آن تولید شبه ساقه وساقه هوایی می نماید در تکثیر موز با ریزوم در زمان جدا کردن ریزوم جوان یا قسمتی از ریزوم پایه مادری اولاً باید بخش انتخاب شده بدون زخم خوردگی و زدگی بوده و حتماً یک یا چند نقطه نموی داشته باشد ثانیاً محل برش یا مقطع محلی که ریزوم جوانه از پایه مادری جدا می شود باید کاملاً صاف باشد که در غیراینصورت انواع میکروبهای قارچی و باکتریایی درداخل ریزوم نفوذ کرده باعث فساد و پوسیدن آن می شود.
تکثیر به وسیله پاجوش :
پاجوش در موز یک نوع شاخه فرعی است که از ساقه زیرزمینی بوته مادر منشعب شده و یک گیاه کامل را به وجود می آورد وقتی می توان به جدا کردن پاجوش از پایه مادری مبادرت کرد که ساقه هوایی در میان شبه ساقه کاملاً تشکیل شده و شروع به نمو کرده باشد این امر حدود شش ماه بعد از پیدایش پاجوش انجام میگیرد قبل از این مدت نسوج ساقه زیرزمینی پاجوش بسیار نرم و آبدار بوده و ذخیره موادغذایی آن به اندازه ای کم است که احتمال ریشه دار شدن پاجوش بسیار ناچیز است .
تکثیر از طریق کشت بافت :
از حدود سال ۱۹۸۵ کشت موز با استفاده از گیاهان حاصل از کشت بافت بصورت تجارتی و به شکل متناوب و مرسوم مورد استفاده قرار گرفته است بیماریهای ویروسی و باکتریایی امروزه موزهای تجاری را با خطر انقراض مواجه کرده است بعلت تکثیر غیرجنسی موز و عدم هتروزیگوت بودن ارقام و یکنواختی بیش از حد در ژنوم ارقام تجاری موز ، مقاومت گیاهان کاسته شده و این کاهش ادامه دارد. پاتوژنهای ویروسی باعث کندی رشد شده و کاهش محصول دهی را به همراه دارد تا زمانیکه ویروسها به طور کامل متابولیسم میزبان را از بین نبرده اند نمی توان آنها را از بدن میزبان خارج کرد. مریستم ها فاقد ویروس می باشند و بعلت رشد سریع و عدم تمایز یابی و فقدان آوند، ویروسها به مریستم نمی رسند.
برای کشت مریستم :
۱- ابتدا ریزنمونه ها ( explant ) از ناحیه مریستمی ریزوم جدا می گردد سپس نمونه ها در الکل ۷۰٪ ضدعفونی سطحی می گردند.
۲- ریزنمونه ها در Hg Cl ضدعفونی می گردند.
۳- ریز نمونه ها با آ ب مقطر شستشو می گردند.
۴- ریزنمونه ها به محیط کشت مصنوعی در لوله های کشت انتقال می یابند.
۵- لوله های کشت شده در دمای ۲ ۳۵ درجه سانتی گراد قرار می گیرند.
۶- پس از گذشت زمان مناسب شاخساره ها تشکیل می گردند.
۷- شاخه زایی در بازکشت های مجدد
۸- ریشه دار کردن شاخه ها
۹- گیاهچه ریشه دار شده به گلدان انتقال داده می شود
۱۰- گیاهان پس از سازگاری به مزرعه انتقال می یابند.
۱۱- گیاهان بالغ تولید می گردد.
برای کشت ، نهالها باید سالم و پر رشد و برگ شمشیری و ایستاده بوده و به ارتفاع ۵۵-۴۴ سانتیمتر و سن ۴-۳ ماهه باشند . در زمان استفاده باید سالم و عاری از آفات و امراض باشند.
مزایای استفاده از گیاه موز حاصل از کشت بافت :
دلایل عملی زیادی در استفاده از تولیدات کشت بافت موز وجود دارد که بطورکامل هزینه بالای سرمایه گذاری در ایجاد فن آوری را بعنوان جهش اصلی در تولید موز توجیه می نماید.
– توانایی تحویل سریع تعداد زیادی از گیاهان بصورت بهداشتی و سالم به هر مقصدی .
– جایگزین کردن گیاه بعد از کشت در مزرعه ، گیاهان کشت بافتی موجود درکیسه ، گیرایی ۱۰۰ درصد داشته و نیاز به جایگزینی ندارند مگر در شرایطی که بعد از کشت واریته هایی باتغییرات ژنتیکی یافت شود.
– گیاهان کشت بافتی شکل و اندازه یکنواخت داشته و به دلیل رشد و گلدهی یکنواخت ، می توانند همه در یک دوره زمانی کوتاه برداشت شوند که امکان زمانبندی دقیق محصول دهی را فراهم می نماید.
– زودرسی و تولید محصول زیاد در مقایسه با پاجوش های معمولی
– تولیدات کشت بافتی از نظر عاری بودن از بیماریهای ویروسی ، قارچی و باکتریایی ، تضمین شده و کشت آنها در زمین های عاری از آلودگی باعث کاهش کاربرد نماتدکشها و قارچ کشها می شود.
