سیاهک معمولی ذرت
مدیریت بیماري سیاهک معمولی ذرت
Ustilago maydis
چکیده
سیاهک معمولی ذرت از جمله بیماریهاي شایع در اغلب مناطق ذرت خیز ایران است. سیاهک معمولی ذرت که در انگلیسی به آن Common smut گفته میشود، سالیان متمادي در مناطق ذرت کاري دنیا وجود داشته و شناسایی شده است. ذرت در مناطق آلوده دنیا به این بیماري خسارات شدیدي را متحمل می شود و در شرایط مساعد توسعه بیماري درصد قابل توجهی از خوشه ها ممکن است کاملا آلوده شده و از بین بروند. اخیرا شیوع و گسترش بیماري سیاهک معمولی در ذرت کاريهاي کشور بخصوص در مکانهاي تولید بذر نگرانیهاي جدي به همراه داشته است. روش شیمیایی مشخصی براي کنترل بیماري وجود ندارد ولی روشهاي ارایه شده در این دستورالعمل از جمله استفاده از واریته مقاوم، تناوب و بهداشت زراعی و نیز کاربرد بهینه کودهاي شیمیایی از خسارت بیماري به طرز قابل توجهی میکاهد
مقدمه
بیماري موجب ایجاد گال روي اندامهاي هوایی گیاه از قبیل خوشه، ساقه و برگ میشود . گالهاي ایجاد شده موجب کاهش عملکرد محصول میشوند که این مقدار کاهش عملکرد در هر منطقه با توجه به شدت بیماري فرق میکند. کاهش عملکرد در سالهاي شیوع بیماري به % 10 یا بیشتر هم میرسد که این مقدار خسارت بستگی به عوامل متعددي از جمله سن گیاه در موقع ابتلا به بیماري و نیز محل و تعداد گالهاي ایجاد شده در اثر بیماري دارد. اندازه و محل قرارگرفتن گال نیز تاثیر زیادي در میزان کاهش عملکرد دارد. بیماري در قسمتهاي جوان گیاه که فعالانه رشد میکنند شدیدتر است. کاهش محصول در بوت ههاي آلوده در برخی مواقع بالاي %50 گزارش شده است. ظهور گالهاي متعدد در بلال گاهی کاهش عملکرد را به %100 می رساند. طی پاره اي از ارزیابیهاي صورت گرفته، بلالهاي آلوده به بیماري نسبت به بلالهاي سالم % 35 کاهش وزن نشان داده اند. گالها ابتدا کوچک و به اندازه یک نخود بوده ولی نهایتا به قطر 15 سانتیمتر میرسند. گالها اغلب در نوك خوشه ذرت تشکیل میشود ولی ممکن است در نقاط دیگر خوشه نیز تشکیل گردند. گاهی کل بلال توسط گالهاي سیاهک جایگزین میشود که معمولا به صورت کامل یا ناقص توسط پوشش بلال پوشیده میشود. قسمتهاي آلوده پر از ریسه قارچ میشوند و سلولهاي گیاه تحریک به تقسیم بیشتر شده که باعث ایجاد گال میشود. پوشش سفید یا نقره اي رنگی توده اسپورهاي گال را در بر میگیرد. درون گال پر از تلیوسپورهاي سیاه رنگ قارچ است که با پاره شدن گالها در فضا پخش شده و پراکنده میشوند .
عامـل بیمـاري قـارچ Ustilago maydis (DC.) Cda.(syn: Ustilago eae Ung.) می باشد که از جمله قارچ هاي گـروه بازیدیومیسـت اسـت. میسلیوم قارچ بی رنگ و دیواره دار بوده و هر سـلول آن داراي دو هسـته مجزا میباشد. تلیوسـپورهاي قـارچ بـه انـدازه 8-11 میکـرون بـوده و در سطح خارجی خود داراي برجستگیهاي خارماننـدي هسـتند . این اسپورها قهوه اي زیتونی تا سیاه بوده، کروي تـا بیضـوي مـیباشـند. از جوانــه زدن تلیوســپورهاي دو هســته اي و بــا تشــکیل پرومیســلیوم ، 4 تــا اسپوریدي دوکی شکل (بازیدیوسپوهاي تک هسته اي ) به وجود می آید که از لحاظ سازگاري با هم تفاوت دارند. براي ایجــاد یــک میســلیوم دو هســته اي بیمــاریزا بایــد دو ریســه حاصــل از دو بازیدیوسپور سازگار با هم تماس حاصل نمایند. آلودگی بلالها معمولا از طریق اسپورهایی است که روي سیلکها جوانه میزننـد و میسـلیومهـا بـه سمت پایین سیلکها رشد کرده تا دانه هاي ذرت را آلوده کنند.
a ) تلیوسپور قارچ (تصویر میکروسکوپی)
b ) پرگنه اسپوریدي هاي قارچ بر سطح محیط کشت PDA
( cاسپوریديهاي مجتمع (تصـویر میکروسـکوپی )
d ) اسـپوریدهاي قـارچ (تصویر میکروسکوپی)
دستورالعمل
راه حل قطعی یا روش شیمیایی مشخصی براي کنترل این بیماري وجود ندارد و هر یک از روشهایی که در زیر ارایه شده است، تنها درصدي از خسارت را کاهش میدهد. با اعمال روشهاي زیر تا حدودي خسارت تقلیل پیدا خواهد کرد.
استفاده از هیبریدها و واریته هاي مقاوم عملی ترین و موثرترین راه کنترل بیماري است. هیچ رقمی نسبت به این بیماري مصون نیست اما برخی از هیبریدهاي پیشنهاد شده جهت کشت در مزرعه تا حدودي مقاومت از خود نشان داده اند. تغییرپذیري بالاي بیمارگر و بروز نژادهاي جدید عملا کار استفاده از ارقام مقاوم را دچار مشکل مینماید. نتایج اخیر بررسی واکنش هیبریدهاي دیررس و متوسط رس ذرت نسبت به عامل بیماري نشان میدهد که رقم ٧٠٧ KSC جزو متحمل ترینها نسبت به بیماري میباشد. رقم متوسط – زودرس سینگل کراس 400 مقاوم و ارقام سینگل کراس کرج 705 و 706 به عنوان نیمه مقاوم معرفی شده است. رقم زودرس سینگل کراس260 حساس و رقم سینگل کراس 704 نیمه حساس میباشد. ارقام ذرت شیرین حساسیت بیشتري نسبت به بیماري دارند.
سیاهک ذرت یک بیماري بذرزاد نیست بنابراین ضدعفونی بذور اثر کنترلی چندانی ندارد؛ هرچند که بسیاري از بذور تجاري قبل از عرضه به بازار توسط یک قارچکش و یا گاهی حشره کش ضدعفونی میشوند که تا حدودي در از بین بردن اسپورهاي اندك موجود در سطح بذر میتواند موثر باشد. تیمار بذور با کربوکسین تیرام فقط از جنبه بهداشتی مهم است و مانع گسترش بیشتر بیماري می گردد. بنابراین استفاده از قارچکشها باید همراه با یک برنامه تلفیقی کنترل بیماري باشد. بیماري سیاهک معمولی ذرت یک بیماري سیستمیک نیست. بنابراین ضدعفونی بذور با قارچکشها در کنترل بیماري در گیاهان بالغ موثر نیست. محلولپاشی قسمت هوایی با قارچکشهاي محافظتی نیز تاثیر چندانی ندارد زیرا آلودگیهاي هوایی در گیاه توسط اسپوریدي هایی حاصل میشود که در عمق قسمتهاي قیف مانند گیاه یا بین غلاف برگی و ساقه ها قرار دارند و به همین دلیل از دسترس سم دور هستند.
جلوگیري از وارد آمدن صدمات مکانیکی به گیاه و ممانعت از زخم شدن ریشه، ساقه و برگ در طی عملیات خاك ورزي تا حدي از ورود بیمارگر به گیاه جلوگیري کرده و در کاهش خسارت تاثیر مهمی دارد.
مبارزه با حشراتی که در گیاه ایجاد زخم می کنند و استفاده از ارقام مقاوم به این حشرات یکی دیگر از راهکارهاي کاهش خسارت است. چنانچه جمعیت حشرات بالا باشد، در جهت کاهش آلودگی حاصل از زخم هاي حشرات باید به محض ظهور سیلک هاي اولیه با کمک حشره کش هاي مناسب اقدام به مبارزه با آفت شود.
کوددهی متعادل و پرهیز از مصرف بی رویه کود ازته؛ وقتی بافتهاي گیاهی رسید و بالغ وسخت شد قارچ عامل سیاهک قادر به آلوده کردن این بافتها نیست. دادن کود مکرر و بیش از حد بخصوص کودهاي ازته باعث میشود گیاهان تولید بافتهاي گوشتی و آبدار جدید کنند که این بافتها نسبت به آلودگی قارچی حساسیت بالایی دارند. بنابراین شدت و میزان بیماري در این گیاهان بیشتر است. خاكهایی که سرشار از کود هستند ممکن است محیط بسیار مناسبی براي زمستانگذرانی و جوانه زنی اسپورهاي سیاهک و تشدید بیماري در فصل زراعی بعدي شوند. از طرف دیگر گیاهانی که تحت تنش کمبود کود و مواد غذایی قرار گیرند هم مستعد آلودگی هستند. مصرف مناسب کود فسفاته احتمالا میزان وقوع بیماري را کاهش می دهد. استفاده از کود حیواناتی که از بذور آلوده به سیاهک تغذیه شده اند موجب گسترش و پراکنش بیشتر بیماري میگردد.
تناوب زراعی با گیاهان غیر میزبان متناسب با هر منطقه، حداقل سه ساله تا حدي میزان زادمایه قارچ را در خاك کاهش خواهد داد و در نتیجه شدت بیماري را در فصل زراعی بعدي کمتر می کند. به دلیل اختصاصی بودن این بیمارگر روي ذرت در بسیاري از مناطق میتوان از گیاهان زراعی دیگر متعارف در هر منطقه بصورت متناوب با ذرت استفاده کرد.
شخم عمیق و مدفون کردن بقایاي گیاهی آلوده باعث مدفون شدن اسپورهاي زمستانگذران شده و موجب کاهش آلودگی در فصل کشت بعدي می شود.
جمع آوري بقایاي گیاه آلوده نیز در جهت کاهش میزان آلودگی موثر است.
خسارت ناشی از علفکشها موجب تشدید آلودگی میشود. اگر علفکشها درست و به موقع استفاده نشوند با وارد کردن تنش و خسارت به گیاه موجبات تشدید بیماري را نیز فراهم خواهند کرد. تنشهاي گیاهی امکان بروز آلودگی را بیشتر میکند. بنابراین باید از بروز عوامل تنشزا در طول کشت ذرت ممانعت کرد.
در برخی مزارع کوچک تولید بذر میتوان قبل از اینکه گالها شکافته و پاره شوند آنها را با دست جمع آوري کرد و سوزاند. البته در یک منطقه این کار در سطح کلیه مزارع کوچک تولید بذر صورت گیرد تا نتیجه خوبی دست آید. بدیهی است این کار در سطوح وسیع قابل اجرا نیست.
رعایت بهداشت زراعی در مزرعه؛ ابزارآلات کشاورزي نیز در گسترش عامل بیماري نقش دارند. در حین برداشت محصول با کمباین اسپورها در منطقه توسط باد پخش میشوند و از مزرعه اي به مزرعه دیگر می روند. اسپورهاي سیاهک توسط آبهاي زهکشی زمین آلوده نیز جابجا شده و موجب گسترش آلودگی می شود.
منابع
1 – مومنی، حسن. .1390 بررسی تنوع ژنتیکی و بیماریزایی قارچ Ustilago maydis عامل سیاهک معمولی ذرت در مناطق ذرت خیز ایران با کمک مارکرهاي مولکولی. گزارش نهایی طرح تحقیقاتی به شماره 70.0-16-16-86112 صفحه.
Abstract
Corn common smut is one of the widespread diseases in corn producing areas in Iran. The pathogen of the disease is Ustilago maydis that causes severe yield loss in favorable conditions. Recently the high spread of the disease in some corn producing areas lead to serious anxiety among farmers. Methods recommended here are host resistance, crop rotation, sanitation and modification of fertility.
Key words: Corn, common smut, management
