علف هرز جودره و راههای مدیریت آن

علف هرز جودره (Hordeum spontaneum (Wild barley

علف هرز جودره یا Wild barley با نام علمی Hordeum spontaneum (K.Koch) از خانواده غلات (Gramineae) گیاهی است یکساله، زمستانه، که جد جو زراعی محسوب می شود. جودره دیپلوئید بوده و خودگشن می باشد. این علف هرز دارای تنوع ژنتیکی بالائی است به طوری که دامنه ی وسیعی از زیستگاههای مختلف را می تواند اشغال کند. این علف هرز در اکثر کشورهای خاورمیانه بخصوص فلسطین اشغالی و سوریه وجود دارد (سولمان و همکاران، ۲۰۰۰). دامنه ی پراکنش و گسترش آن در ایران در اکثر مناطق مشاهده شده است. اما نواحی شمال، غرب، شمال شرقی و غربی، جنوب غربی و جنوب پراکنش بیشتری دارد. بیشترین تراکم آن مربوط به استانهای فارس، قزوین، خراسان، خوزستان و تبریز می باشد به طوری که آن را می توان به عنوان یک علف هرز مهاجم در محصولات و مناطق مختلف معرفی کرد. انتقال و پراکنش این علف هرز توسط انسان ها ، حیوانات ، ادوات کشاورزی و گاو آهن ، آب آبیاری و مورچه های سیاه انجام میگیرد.

گیاهشناسی علف هرز جودره

جودره (جو وحشی، جو سر برگشته) – Hordeum spontaneum گیاهی یکساله، دیپلوئید، خودگشن و دارای تنوع ژنتیکی بالایی می باشد. ساقه آن ایستاده، علفی و ماشوره ای و با ارتفاع ۱۲۰ سانتی متر می باشد که البته در شرایط مختلف متفاوت می باشد به طوری که در اکثر مزارع مورد بررسی، ارتفاع آن بیشتر از ارتفاع گندم بود. برگهای آن تخت، باریک، نوکدار، زبانک کوتاه و گوشوارک نسبتا آزاد می باشد. گردش برگها در مرحله گیاهچه ای به سمت راست می باشد. دارای سیستم ریشه ای افشان، گل آذین سنبله، برگشته، متراکم و با محوری شکننده و بی دوام می باشد. بندها مسطح که در کنارها مژه دار می باشند. سنبلچه ها تک گل و در روی کمانهای محوری سه به سه قرار گرفته اند؛ پوشه ها درفشی، سیخک مانند و سیخک پوشینه ۱۵-۷ سانتی متر می باشد و دارای قاعده سخت است.

کهنسال (۱۳۸۷) در یک بررسی گزارش کرد که به طور متوسط فاصله گره ها در جودره از طوقه تا اولین گره به طور متوسط ۲.۱ سانتی متر، از گره اول تا گره دوم ۶.۴ از گره دوم تا گره سوم ۱۱.۸ ، از گره سوم تا گره چهارم ۱۶.۳ ، ار گره چهارم تا گره پنجم ۲۱.۱ از گره پنجم تا زیر سنبله ۴۱.۵ و طول سنبله به طور متوسط ۱۶.۵ سانتی متر بود که در مجموع متوسط ارتفاع یک بوته در مزرعه گندم رقم دوروم ۱۱۵.۷ سانتیمتر بود. کهنسال و مجاب (۱۳۸۲) گزارش کردند، مزارع مختلف گندم شهرستان فسا که به علف هرز جودره آلوده بودند رسیدگی جودره سریع تر از گندم انجام می شود و در مرحله ی رسیدگی کامل قسمت انتهایی سنبله به شکل عدد V شکسته می شود و بذرهای آن به سطح خاک مزرعه ریخته و به بانک بذر خاک افزوده می شود این در شرایطی بود که هنوز محصول گندم برداشت نشده است. متوسط وزن هزار دانه جودره (Hordeum spontaneum) بدون ریشک ۴۵ گرم و با ریشک ۶۷ گرم بود. این میزان وزن هزار دانه مربوط به چند توده بذری بود که از استان فارس و خراسان رضوی جمع آوری شده بود. در بسیاری از مناطق برخی از کشاورزان علف هرز جودره را با چاودار ، اشتباه تشخیص میدهند. در حالی که گیاهچه های جودره با چاودار متفاوت است. به طوری که، رنگ برگ در جودره سبز و در چاو دار قرمز می باشد. گوشوارک در جودره بلند و آزاد ولی در چاودار کوتاه و بدون کرک می باشد و همچنین از نظر سنبلچه نیز با هم متفاوت می باشند. برای شناخت کامل علف هرز چاودار وحشی میتوانید پست آن را مطالعه کنید.

نحوه خسارت و سیکل زندگی علف هرز جو دره

علاوه بر سازگاری بسیار بالا و ریزش بذر آن قبل از گندم، عدم وجود خواب در بذر (البته بذر این علف هرز پس از برداشت به یک دوره پس رسی جهت جوانه زنی نیاز دارد که قرار گرفتن بذور در شرایط طبیعی در حرارت ۳۵ درجه سانتی گراد و محیط خشک در تابستان سبب فراهم شدن شرایط جهت جوانه زنی شده و در نتیجه بذور قادر به رویش در اولین بارندگی آخر تابستان و یا پاییز می باشند)، سرعت جوانه زنی بالا، توان رویشی زیاد و ظرفیت رقابت زیاد آن با غلات دیگر، باعث شده تا دامنه وسیعی از زیستگاههای مختلف را اشغال نماید. Hordeum spontaneum به دلیل قرابت بالای ژنتیکی با گندم و جو، علف کش های متداول و رایج آنها تأثیر چندانی در کنترل این علف هرز ندارند. روش های شناسایی تشخیص علف هرز جودره در مراحل اول رویش از گندم و جو مشکل است. برگ جودره در واکنش به سرمای پاییز و زمستان معمولا به رنگ ارغوانی در می آید. جو دره نسبت به گندم پنجه بیشتر تولید می کند. این گیاه دارای ارتفاع حدود ۱۲۰ سانتی متر و در اکثر موارد ارتفاع آن بیشتر از گندم بوده و زودتر از گندم می رسد و بنابراین زودتر از گندم بذرهای آن روی زمین می ریزند. در سنبله جودره ابتدا بذرهای انتهای سنبله شروع به رسیدگی و ریزش می کنند.جودره گیاهی یکساله و پاییز – زمستانه می باشد که سیکل زندگی آن با بذر در پاییز (در برخی از مناطق اوایل و اواسط پاییز) و در بیشتر مناطق در زمستان شروع و با تولید بذر در اوسط یا اواخر بهار سیکل زندگی خود را کامل می کند. بیشترین تولید پنجه در آن ۲۵ و کمترین آن ۵ عدد گزارش شده است. گرده افشانی آن در زاهدشهر از اوایل اسفند ماه شروع می شود. یکی از مهمترین عوامل موفقیت این علف هرز پراکنش مناسب بذر می باشد به طوری که حدود یک ماه زودتر از محصول اصلی (بخصوص گندم) می رسد. اگر سنبله جودره را به سه قسمت تقسیم کنیم پس از اینکه جو دره به رسیدگی کامل رسید قسمت انتهایی جدا شده و بذرهای آن به بانک بذر مزرعه اضافه می شود باقی مانده سنبله که شامل قسمت های ابتدایی ومیانی سنبله می باشد به وسیله کمباین برداشت شده و یا به وسیله ضربه های حاصل از کمباین به علت سست بودن سنبله به بانک بذر خاک اضافه می شود. جو دره را می توان یک علف هرز گواه (علف هرزی که توانایی بسیار مناسبی در مقابله با استرس های خشکی با توجه به شرایط اقلیمی آن منطقه دارد) نامید. زیرا این علف هرز به خوبی خود را با شرایط خشکی وقف میدهد و دارای دوره رشد کمتری نسبت به محصول همراه آن می باشد، در زمانی که محصول گندم به آب زیادی نیاز دارد مراحله رسیدگی خود را به پایان رسانده است . و این خود راهنمای بسیار مناسبی برای متخصصان اصلاح نباتات جهت تولید ارقام گندم با طول دوره رشد کمتر و مقاومت به خشکی می باشد.

دستورالعمل اجرایی کنترل علف هرز جودره

عملیات ماخار

از آنجایی که بذور جودره دارای خواب نبوده، لذا اقدام لازم جهت وادار نمودن بذور به رویش، قبل از کشت گندم، تاکتیکی مؤثر و بسیار نتیجه بخش در کنترل این علف هرز و تخلیه بانک بذر موجود در مزرعه می باشد. برای این منظور حدود یک تا یکماه و نیم قبل از آخرین تاریخ کشت گندم در هر منطقه، که تأخیر در کشت، اثر محسوس و اقتصادی بر عملکرد محصول ندارد، مزرعه در حد نیاز آبیاری و پس از رویش علفهای هرز اقدام به عملیات تهیه زمین گردد.

آتش زدن – ماخار شخم

آتش زدن یکی از روشهای کنترل علف های هرز در گذشته و حال می باشد اما امروزه به دلیل مشکلات زیست محیطی، کمتر مورد توجه قرار می گیرد؛ اما استفاده از روش ترکیبی آتش زدن – ماخار – شخم یکی از راههای موثر در کنترل علف های هرز می باشد. نتایج نشان می دهد که استفاده از این روش باعث کاهش تراکم علف هرز جودره در کشت بعد شد اما این روش مدیریت موثری بر روی علف هرز جو موشی داشت. انجام روش ماخار و شخم مانند روش قبل می باشد اما شرایط آتش زدن باید بلافاصله بعد از برداشت محصول و در شرایطی که سرعت و وزش باد مناسب و سریع باشد، انجام گیرد

اجرای تناوب

اعمال تناوب مناسب و مقبول در منطقه، مؤثرترین روش کنترل Wild barley میباشد. این روش بخصوص در زمانی که از زراعتهای وجینی (نظیر چغندرقند) و یا دیگر محصولات (مانند کلزا) که علفهای هرز نازک برگ آنها توسط کشیده برگ کش های انتخابی قابل کنترل باشند، مؤثرتر خواهد بود. حتی یک نوبت تناوب مناسب، توأم با اقدامات بهداشتی به عنوان یک اقدام پاک کننده مزرعه، برای چند سال مشکل این علف هرز را مرتفع خواهد نمود. در کشت های پهن برگ که در تناوب گندم قرار می گیرند برای کنترل این علف هرز می توان از علف کش های نازک برگ کش مانند گالانت سوپر (هالوکسی فوپ – آر- متیل)، فوزیلید (فلوزیفوپ-پی- بوتیل)، نابو اس (ستوکسیدیم)، فوکوس (سیکلوکسیدیم) و … استفاده نمود. کاشت کلزا در صورتی که از علفکش قبل از کاشت و مخلوط با خاک مانند تریفلورالین، اتال فلورالین و یا از علف کشهای پس رویشی باریک برگ کش استفاده شود. بسیار موثر می باشد. تناوب گندم – پنبه نیز در کنترل این علف هرز به علت تنوع علف کشها بسیار مناسب می باشد نقش تناوب در کنترل این علف هرز بسیار موثرتر از سایر روشهای دیگر بود. کهنسال (۱۳۸۵) گزارش کرد که مزرعه ای که در طی ۵ سال دارای آلودگی زیادی از علف هرز جودره بود. بعد از برداشت گندم اقدام به کاشت پنبه شد و بعد از پنبه نیز اقدام به کاشت گندم شد (گندم (پاییز) – پنبه (بهار) – گندم (پاییز) ). این تناوب باعث شد که بسیاری از گیاهچه های جودره به وسیله ی علف کش تریفلورالین کنترل شود. و بسیاری از گیاهچه های آن نیز در مدت زمان برداشت محصول پنبه جوانه بزنند و به وسیله ی شخم از بین رفتند.

پیشگیری و بهداشت

رعایت بهداشت بذر و مزرعه می تواند تا حد زیادی مانع گسترش Hordeum spontaneum گردد. توجه به عدم آلودگی بذور گندم مورد استفاده به بذر علف هرز جودره و اقدام جهت از بین بردن و حذف این علف هرز در حواشی مزارع و جوی آبیاری (این علف هرز در سالهای ابتدایی بیشتر در حاشیه مزرعه مشاهده می شود) قبل از به بذر رفتن گیاه ضرورت دارد. همچنین در شرایطی که علف هرز جودره به صورت تک بوته و پراکنده در مزرعه دیده می شود، تأکید بر حذف بوته ها و خوشه چینی قبل از به بذر رفتن این علف هرز در کاهش جمعیت و کنترل آن بسیار مؤثر می باشد. با رعایت کردن چند نکته می توان از آلوده نشدن مزرعه هایی که آلوده نیستند جلوگیری کرد:

1. از بذر مشکوک و آلوده به جودره جهت کاشت خودداری کنیم.
2. از ورود گوسفندانی که از مزارع آلوده به این علف هرز چرا نموده اند به داخل مزارع غیر آلوده خوداری کنیم.
3. ماشین آلات برداشت بخصوص کمباینها را قبل از ورود به مزرعه جهت برداشت گندم از تمیز بودن آن اطلاع حاصل کنیم و در غیر این صورت آنها را تمیز و بذر ریخته شده را جمع آوری و از بین ببریم.

چیدن گل آذین

اگر آلودگی در مزرعه به صورت پراکنده باشد جهت جلوگیری از افزایش بذر آن در بانک بذر خاک در مرحله تولید گل و شیری شدن بذرها در سنبله، اقدام به قطع سنبله ها کنید. این کار به راحتی انجام می شود چون ارتفاع بوته ی جودره بیشتر از گندم می باشد و گل آذین آن در سطح بالاتری می باشد و با قیچی کردن سنبله های جو دره از تولید بذر آن جلوگیری می شود.

برداشت بصورت قصیل

قصیل علوفه تازه و تری می باشد که از کاشت غلات به خصوص جو برای تغذیه دام به صورت کف بر با کارگر یا چرای دام استفاده می شود. کهنسال و مجاب (۱۳۸۹) گزارش کردند مزارعی که آلودگی حاشیه ای یا آلودگی کامل به جودره دارند بهتر است آن قسمت از مزرعه بصورت قصیل برداشت شود.

کنترل شیمیایی

قابل ذکر است بدلیل اینکه علف کش هایی که بر Hordeum spontaneum تأثیر دارند جزء علف کش های پر خطر از نظر بروز مقاومت محسوب گردیده و همچنین مشکلاتی را برای زراعتهای بعدی بوجود می آورند، جهت کنترل این علف هرز بیشتر باید بر روی روشهای ماخار و تناوب متمرکز شد. جهت کنترل جودره علف کش های ذیل معرفی می گردند:

• مت سولفورون متیل + سولفوسولفورون (توتال) %۸۰ WG به میزان ۴۵-۴۰ گرم در هکتار به همراه ۱۲۵۰ میلی لیتر سورفکتانت
• سولفوسولفورون (آپیروس) %۷۵ WG به میزان ۲۶.۶ گرم در هکتار
• بنزوئیل پروپ اتیل (سافیکس) %۲۰ EC به میزان ۵ لیتر در هکتار

بهترین زمان جهت کنترل شیمیایی این علف هرز، تا مرحله تشکیل گره دوم (بین گره اول و دوم) ساقه جودره می باشد. به منظور افزایش کارآیی علف کش آپیروس افزودنی سیتوویت و توتال ماده افزودنی همراه (روغن همراه) این علف کش توصیه میشود. لازم به ذکر است که با توجه به احتمال تنوع ژنتیکی زیاد در علف هرز جودره امکان بروز مسئله مقاومت در این علف هرز نسبت به علف کشها بخصوص توتال با توجه به فشار انتخاب این علف کش، بسیار بالاست. بنابراین در آلودگی های پائین جودره تاحد امکان نبایستی این علف کش را مصرف نمود. و لزوما بر استفاده از روشهای مبارزه زراعی مانند ماخار و تناوب در قالب برنامه مدیریت تلفیقی این علف هرز و همچنین گنجانده شدن برنامه تناوب زراعی مناسب هر منطقه، پیشنهاد می گردد. در مناطقی که به دلیل مصرف متوالی علف کش های گروه سولفونیل اوره مانند گرانستار (تری بنورون متیل) مسئله مقاومت علف های هرز تأیید شده، از کاربرد علف کشهای توتال، آپیروس و آتلانتیس (مزوسولفورون متیل +یدوسولفورون متیل سدیم +مفن پایردی اتیل)، (علف هرز جودره (Hordeum spontaneum) در طیف علف کشی آتلانتیس نمی باشد)، بایستی اجتناب گردد. به عبارت دیگر فقط در صورت غالبیت مزرعه با علف هرز جودره، مصرف علف کشهای گروه سولفونیل اوره مجاز می باشد. تأکید می گردد با توجه به مسئله مقاومت در این گروه از علف کش ها بایستی با احتیاط عمل شود.

در طی آزمایشی در سالهای ۱۳۸۹-۱۳۸۷ به منظور تعیین مرحله مناسب سمپاشی علف هرز جو دره (Hordeum spontaneum) در زراعت گندم آزمایشی با ۹ تیمار و ۴ تکرار در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی در اراضی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی فارس (زرقان) انجام گردید. تیمارها شامل علفکش های سولفوسولفورون ۷۵% (اپیروس) و سولفوسولفورون ۷۵% + مت سولفورون متیل ۲۵% (توتال)، در مراحل سه برگی و تشکیل گره دوم در جودره بود. اندازه کرت ها ۶x5 متر و در مجاورت هر کرت تیمار یک کرت شاهد با علف هرز احداث شد. تجزیه واریانس مرکب طی دو سال نشان داد که اثر سال و تاثیر متقابل سال و تیمار معنی دار نبود. داده های حاصل از اندازه گیری شاخص های مختلف مانند ارتفاع و تعداد بوته جودره، ارزیابی نظری هفتگی و عملکرد محصول دارای اختلاف آماری معنی دار در سطح ۱% بود. مقایسه میانگین ها در دو سال آزمایش نشان داد که تیمارهای آپیروس ۳۰ گرم در هکتار و توتال به میزان ۴۵ گرم در هکتار در گره دوم جو دره در گروه برتر قرار گرفتند. کاربرد اپیروس و توتال در مرحله سه برگی به دلیل رشد مجدد جو دره کارایی لازم را نداشت. در مجموع در این آزمایش علفکش توتال نسبت به آپیروس برتر بود.