مدیریت تغذیه انگور ( قسمت اول )

تغذیه انگور

انگــور از خانــواده Vitaceae اســت. ایــن خانــواده دارای ۱۰ جنــس مختلــف اســت کــه تنهــا جنــس  vitis از لحــاظ تغذیــه مهــم و دارای دو زیــر جنــس  Muscadinae و Euvitis اســت. گل آذیــن انگــور از نــوع خوشــه مرکــب و محــل آن همیشــه مقابــل یــک بــرگ اســت. اهمیــت انگــورکاری در ایــران بیشــتر بــه دلیــل نقــش و جایــگاه جهانــی تولیــد انگــور در دنیاســت. ایــران یازدهمیــن تولیدکننــده انگــور و ســومین صادرکننــده کشــمش در جهان اســت. کاشــت انگــور در ایــران حداقــل از ۲۰۰۰ ســال قبــل از میــااد آغــاز شــده اســت و مــردم از دیربــاز بــا روشهــای کشــت و تولیــد و تغذیه انگور آشــنا هســتند. بــه همیــن دلیــل امــروزه در اکثــر نقــاط ایــران از نواحــی سردســیر شــمال تــا حواشــی کویــر و همچنیــن مناطــق جنــوب، کشــت انگــور متــداول اســت. در ایـران حـدود ۳۱۰ هـزار هکتـار از زمینهـای کشـاورزی، زیـر کشـت انگـور اسـت و اسـتانهای خراسـان، قزویـن، آذربایجان شـرقی و آذربایجان غربی مهمترین تولیدکننـدگان ایـن محصـول هسـتند. مهمتریـن ارقـام تازهخـوری انگـور شـامل یاقوتـی، خلیلـی بیدانـه سـفید و قرمـز، عسـگری، سـفید فخـری، سـرخ فخـری، صاحبـی، شـیرازی، تبـرزه، لعـل سـفید و قرمـز و… هسـتند. انگـور از قدیمیتریـن گیاهان شـناخته شـده اسـت که به عنوان یکی از منابع مهم غذایی به شـمارمیرود و در تأمیـن سـلامتی انسـان نقش بسـزایی دارد. در مــورد انگــور و خــواص طبــی و موارد اســتفاده از آن بــرای درمــان بیماریها، صحبتهــای فراوانــی وجــود دارد. میــوه تــازه و ســایر فرآورده هــای انگــور همــواره یکــی از منابــع تأمیــن انــرژی و غــذای روزانــه بشــر اســت. قابلیــت خشکشــدن میــوه انگــور و تولیــد فــرآورده کشــمش، نگهــداری آن را آســان و دسترســی بــه یــک منبــع غنــی غذایــی در فصــول مختلــف ســال را براحتــی فراهــم میکنــد. ارزش ایــن محصــول بــه لحــاظ قابلیــت مصــرف آن بــه روشهــای مختلــف از جملــه تازه خــوری و تهیــه کشــمش، کنســتانتره، آبمیــوه، فرآورده هــای تخمیــری، مربــا، شــیره و روغــن بــذر انگــور بســیار زیــاد اســت و از ایــن لحــاظ نقــش مهمــی در اقتصــاد کشــورهای تولیدکننــده آن ایفــا میکنــد. علاوه برایــن، فرآورده هــای دیگــری چــون اتانــول و آنتوســیانین از انگــور تهیــه میشــود کــه در بخــش صنعتــی و پزشــکی کاربــرد دارد. پســماند کارخانه هــای تولیــد آبِ انگــور بــه عنــوان خــوراک دام مــورد اســتفاده قــرار میگیــرد.

نیازهای گیاهی

بــه طــور کلــی انگــور، بومــی مناطــق معتدل گــرم اســت. کاشــت انگــور بیشــتر در عــرض جغرافیایــی ۳۴-۴۹ درجــه و ارتفــاع از ســطح دریــا ۲۰۰-۱۴۰۰ متــر انجــام میشــود و تــا شــیب ۶۰ درصــد نیــز قابــل کشــت اســت. ارقــام انگــور از مناطــق سردســیر کشــور تــا معتــدل و نیمه گرمســیر به عمل می آیــد. حداکثــر دمــای قابــل تحمــل بــرای انگــور، مطلــق۳۸ -۴۰ درجــه ســانتیگراد اســت و دمــای مطلــق  ۱۵-  درجــه ســانتیگراد بــه انگــور خســارت میزنــد. طــول دوره رشــد انگــور بیــن ۵ تــا ۶ مــاه در ســال اســت. میانگیــن دمــا در طــول دوره رشــد ۲۰-۲۴ درجــه ســانتیگراد اســت. درجــه حــرارت بــالا یــا پاییــن بــر میــزان بــاروری و عملکــرد محصــول، تأثیــر ســوء دارد. در چنیــن تنشهــای دمایــی، نمــو ریشــه گیاه بــه تأخیــر می افتــد و ایــن امــر باعــث پیــری پیــش از بلــوغ، پژمردگــی، کاهــش ســرعت رشــد انــدام و کوتــاه شــدن زمــان رســیدگی میــوه میشــود. تابــش آفتــاب و میــزان مناســب دمــا، باعــث بالا رفتــن کیفیــت انگــور میشــود زیــرا میــزان قنــد، اسـید و مــزه گــس انگــور بســتگی مســتقیم بــه تابــش آفتــاب دارد. مقــدار رطوبــت مــورد نیــاز طــی گــرده افشــانی ۳۵-۵۰ درصــد اســت. انگــور بــرای بیــداری از خــواب زمســتانه بــه ۲ تــا ۳ مــاه ســرمای زمســتانی نیــاز دارد. بــرای تأمیــن نیــاز ســرمایی انگــور، دمایــی بیــن صفــر تــا ۷ درجــه ســانتیگراد لازم اســت. انگــور از ســن ۴-۵ ســالگی شــروع بــه باردهــی میکنــد و عمــر اقتصــادی آن ۶۵-۷۰ ســال اســت. وضعیــت تلقیــح بــه صــورت خــود بــارور و عامــل گــرده افشــانی آن بــاد اســت.

شرایط و محدودیتهای خاک برای تغذیه انگور

انگــور میتوانــد در اغلــب خاکهــا رشــد کنــد و محصــول دهــد، حساســیت خاصــی نــدارد و اغلــب محدودیتهــای معمــول خــاک (شــوری و قلیائیــت نســبی) را بخوبــی تحمــل میکنــد (جــدول ۱) . همچنیــن در برابــر آهــک خــاک حســاس نیســت و حتــی در خاکهایــی کــه حــاوی ۵۰ درصــد آهــک هســتند بخوبــی رشــد میکنــد امــا بایــد تــا حــد امــکان از خاکهــای ســنگین فاقــد زهکشــی و خاکهــای همــراه بــا نمــک فــراوان پرهیــز کــرد. خاکهــای عمیــق بــا زهکشــی خــوب بــرای رشــد انگــور بســیار مناســب هســتند. بهتریــن اســیدیته خــاک بــرای کاشــت مــو ۶-۷ اســت. EC مناســب خــاک بــرای انگــور کمتــر از ۲۰۰۰ میکرومــوس بــر ســانتیمتر اســت. انگــور بــه زیــادی درصــد ســدیم قابــل تبــادل (ESP)حســاس اســت بــه طــوری کــه مقــدار مطلوب آن در مراجــع معتبــر بیــن ۲ تــا ۱۰ اعــاام شــده اســت. در نهایــت اســتفاده از مــواد آلــی در کنــار کودهــای شــیمیایی پرمصــرف و کــم مصــرف میتوانــد در جــذب هــر چــه بهتــر ایــن عناصــر برای تغذیه انگور مؤثــر باشــد. علاوه بــر ایــن، خصوصیــات فیزیکــی خــاک و قابلیــت نگهــداری رطوبــت را نیــز بهبــود میبخشــد و فعالیــت میکرواُرگانیســمهای خــاک هــم بهتــر مــی شــود.

نیاز آبی

میــزان اســتفاده از آب در تاکســتان بــه عواملــی ماننــد دمــای هــوا و میــزان خالــص تابــش نــور، تعــرق از ســطح بــرگ، ســرعت بــاد و عوامــل مدیریتــی بــاغ همچــون تراکــم کاشــت، سیســتم تربیــت، ســن گیــاه، مدیریــت خــاک، توالــی آبیــاری و مراحــل رشــد بســتگی دارد. بــه طــور کلــی بســته بــه منطقــه و رقــم، نیــاز آبــی انگــور حــدود ۵-۷ هــزار مترمکعــب بــرای هــر هکتــار در ســال اســت که البتــه در آبیــاری قطــره ای بــه حــدود ۴-۵ هــزار مترمکعــب در ســال میرســد. هرگیاهــی از جملــه انگــور تــا حــد مشــخصی املاح و آب شــور را تحمــل میکنــد. بنابرایــن در ابتــدا انجــام آزمایــش کیفــی آب آبیــاری، آنالیــز مــواد و عناصــر موجــود در آن و مقایســه آن بــا مقــدار اســتاندارد و توصیــه شــده بــرای انگــور الزامــی اســت. یونهایــی کــه بــه طــور معمــول بــرای تعییــن کیفیــت آب آبیــاری اندازه گیری میشــوند عبارتنــد از: کربنــات، بیکربنــات، کلــر، ســدیم، منیزیــم، بــور، پتاســیم، کلســیم و ســولفات. درختــان میــوه نســبت بــه یــون کلــر حساســیت قابــل توجهی دارنــد بــه طــوری کــه حداکثــر میــزان مجــاز کلــر در عصــاره اشــباع خــاک بــرای انگــور بیدانــه ۲۵ و بــرای انگــور ســیاه ۱۰ میلی اکــیوالان در لیتــر اســت. البتــه بوتــه انگــور از غلظــت کلــر بــه میــزان هفــت میلی اکیوالان در لیتــر آب آبیــاری، دچــار افــت عملکــرد میشــود. انگــور حساســیت زیــادی بــه غلظــت یــون بــور دارد و بــر همیــن اســاس غلظــت مجــاز ایــن عنصــر در آب بــرای انگــور حداکثــر بیــن نیــم تــا یــک قســمت در میلیــون (ppm) در منابــع معتبــر ذکــر شــده اســت.

روشهای تشخیص کمبود عناصر غذایی

 آزمون خاک

با آزمون خاک قبل از کشت بــه وســیله نمونه برداری صحیح و اندازه گیری خصوصیات فیزیکی و شیمیایی و بــویژه تعییــن غلظت عناصر غذایی قابل جذب در خاک؛ مشخص میشــود که شرایط خاک تــا چــه حــد برای تــأمین رشد بهینه گیاه ، تغذیه انگور و  دستیابی به عملکرد مورد انتظار مناســب است و چه عناصری برای تغذیه انگور در طول فصل زراعی مورد نیاز خواهد بود. به عبارت دیگر آزمــون خــاک روش مناســبی برای پیش آگاهی از نقاط قوت و ضعف خاک در تصمیم گیریهــای مدیریتی اســت. آزمون خاک روشی سریع، کم خرج و دقیق اســت که با انجام آن میتوان توصیه کودی صحیح را برای تغذیه انگور ارائــه داد. برنامه آزمون خاک شامل مــوارد زیــر اســت:

•    نمونه برداری صحیح از خاک که بیشتر توسط زارع و باغدار انجام میشود.
•    تجزیه صحیح خاک در آزمایشگاه تجزیه خاک و گیاه به منظور تعیین دقیق غلظت عنصر غذایی قابل استفاده گیاه در خاک.
•    تفسیر نتیجه آزمایشگاهی و انجام توصیه کودی که توسط کارشناسان مسائل تغذیه گیاهی برای تغذیه انگور انجـــام میشـــود.

نمونه برداری صحیح از خاک، کاری بسیار مهم و حساس اســت. نمونه بــرداری خــاک بــرای باغهــای انگــور بــا توجــه بــه شــکل هندســی بــاغ، در بیــن ردیفهــا و از قســمت ســایه انداز درخــت از دو عمــق ۰-۳۰ و ۳۰-۶۰ ســانتیمتری اســت زیــرا بیشــترین محــل تجمــع ریشــه های جذب کننــده مــواد غذایــی درخــت در ایــن اعمــاق اســت. بــه طــور کلــی بهتریــن زمــان نمونه برداری از خــاک، قبــل از احــداث بــاغ اســت. زمــان مناســب نمونه بــرداری از خــاک پــس از احــداث بــاغ، بــا توجــه بــه منطقــه از اواخــر زمســتان تــا اوایــل بهــار بــه صــورت مرکــب بــرای هــر عمــق اســت.

حدود بحرانی غلظت عناصر غذایی در خاک

تغذیـه صحیـح یکـی از اصـول اولیـه دسـتیابی به کشـاورزی پایدار اسـت. دانسـتن حـد بهینـه غلظـت عناصـر غذایـی در خاک، بـرگ و میـوه، گامی به سـوی افزایش کمـی و کیفـی محصولات کشـاورزی، نیل به کشـاورزی پایـدار و افزایـش صادرات تولیـدات کشـاورزی تـوأم باکیفیـت برتـر درکشـور اسـت. جـدول۲ حـد بحرانـی غلظـت عناصرغذایـی در خاکهـای آهکـی را نشـان میدهد.

برای تولید هر ۱۰ تن محصول حدود ۲۰ کیلوگرم نیتروژن، ۱۲ کیلوگرم فسفر ( P2O5 ) و ۴۵ کیلوگرم پتاسیم ( K2O ) مصرف میشود. بنابراین باغی که ۳۰ تن در هکتار انگور تولید میکند باید حدود ۱۰۰ کیلوگرم کود نیتروژنه، ۷۰ کیلوگرم کود فسفاته و ۱۵۰کیلوگرم کود پتاسه مصرف کند به شرطی که راندمان مصرف کود ۱۰۰ درصد باشد و هیچ مقدار از کود توسط خاک تأمین نشود. اگـر خاکـی کمتـر از ۱۰ میلیگـرم در کیلوگـرم فسـفر داشـته باشـد و میـزان پتاسـیم آن نیـز بین ۱۵۰ تـا ۲۵۰ میلیگرم در کیلوگرم باشـد، میزان محصول آن ۵۰ تـن در هکتـار پیـش بینی میشـود. در صورتی که سیسـتم آبیـاری آن قطره ای باشـد بایـد حـدود ۳۰۰ کیلوگـرم در هکتـار اوره و ۱۵۰ کیلوگرم در هکتار فسـفات افـزوده شـود ( ۵۰ درصـد آن در اواخـر زمسـتان از منبـع سوپرفسـفات تریپـل، ۳۵ درصـد آن در اوایـل فصـل قبـل از گلدهـی و ۱۵ درصـد آن در زمان رسـیدن میوه یـا بعـد از برداشـت توصیه میشـود ). بــرای تغذیه انگور های ، میــوه رنگــی و قنــدی، مصــرف فســفر قبــل از رنگ گیــری، موجــب رنگ گیــری بهتــر میــوه میشــود. کــود پتاســه از منبــع ســولفات پتاســیم بــه میــزان ۱۰۰ تــا۱۵۰ کیلوگــرم در هکتــار توصیــه میشــود کــه زمــان مصــرف آن ۵۰ درصــد در اواخــر زمســتان در چالکــود و مابقــی آن بــه صــورت کــود آبیــاری -در مراحــل مهــم یعنــی در زمــان غــوره شــدن و درشــت شــدن میــوه-یعنــی محلــول در آب اســت. مصـرف کـود پتاسـیم در باغـی کـه در یـک کیلوگـرم خـاک آن بـالای ۳۰۰  میلیگـرم پتاسـیم وجـود دارد، موجـب کمبود منیزیم و کلسـیم در انگور میشـود. قابـل ذکـر اسـت در ایـن حالـت فقط برای رسـیدن و درشـتی میوه، مصرف سـرک پتاسـیم بـه میـزان ۱۰ تـا ۱۵ کیلوگـرم در هکتـار مانعـی نـدارد امـا مصـرف مقدار بیشـتر، کمبـود منیزیـم و کلسـیم را تشـدید میکنـد. کمبـود منیزیـم و کلسـیم در انگـور حتـی زمانـی کـه علایم روی برگهـا ظاهـر نمیشـود، موجـب ریـزش و لهیدگـی حبه هـا و کاهـش کیفیـت و انبارمانـی انگـور میشـود.

آزمون گیاه

تجزیه گیاه یکی از راههای شناخت کمبود و توصیه مصرف عناصر غذایی محسوب میشود. اگـرکمبود عناصر غذایی در ابتدای رشد تشخیص داده شود، امکان اصصلاح وجـود دارد و عملکـرد و کیفیـت محصول از دست نخواهد رفت. تجزیه گیاه، تنها کمبود و یا بیشبـود عناصـرغـذایی را نشـان مـیدهـد. هنگامی که کمبود یک عنصر در تجزیه گیاه مشخص شد، اعمال روشهای رفـع کمبـود از جملـه مصـرف عنصر غذایی، همیشه مؤثــر نیســت. این نتایج بیشـتر بـرای تصـمیم گیـری در کشـت بعدی و یا برای سال بعد میتواند اثرگذار باشد. بهتریــن زمــان بــرای تعییــن وضعیــت عناصــر غذایــی در گیــاه انگــور، تجزیــه بــرگ آن در اواســط تابســتان قبــل ازمتــورم شــدن حبه هــای انگــور اســت. بــرای نمونه بــرداری از بــاغ، ابتــدا بــاغ بایــد از نظــر شــرایط درختــان مثــل ســن، نــوع درخــت، گونــه و… بــه کرتهــای مســاوی تقســیم شــود و تعــداد ۸ تــا ۱۰ اصلــه درخــت در هــر کــرت بــرای نمونه برداری انتخــاب شــود. ســپس از برگهــای بالــغ جدیــد کــه روبــه روی خوشــه های انگــور قــرار دارنــد نمونه بــرداری شــود. نمونه هــا بــه آزمایشــگاه حمــل میشــود و پــس از تفســیر نتایــج تجزیــه برگــی، توصیــه کــودی لازم انجــام میشــود.

علایم ظاهری کمبود عناصر غذایی

عناصر غذایی پر مصرف

کمبود نیتروژن

نیتــروژن در افزایــش گلدهــی بســیار مؤثــر اســت، بنابرایــن تشــکیل میــوه و عملکــرد را نیــز افزایــش میدهــد. وجــود مقــدار کافــی نیتــروژن در انگــور باعــث بهبــود کمیــت، کیفیــت و تعــداد حبــه در خوشــه میشــود. درکمبــود شــدید، برگهــا کمرنــگ و مایــل بــه زرد میشــود (شــکل۲ )  و رشــد شــاخه ها کاهــش مییابــد. وقتــی کمبــود شــدید باشــد ممکــن اســت پهنــک بــرگ پژمــرده و حبه ها نیــز کوچــک شــوند.

 
کمبود فسفر

کمبـود فسـفر باعـث کاهـش رشـد شـاخه و ریشـه و کوچـک شـدن برگهـا میشـود و لبـه برگهـا بـدون اینکه لوله شـود به سـمت پاییـن برمیگـردد. کمبود فسـفر باعـث توقف فعـل و انفعالهای سوخت و سـاز ماننـد تبدیل قند به نشاسـته و تشـکیل آنتوسـیانین در بـرگ میشـود. بـا کمبود فسـفر، رنگ برگهـا و دمبرگها بـه بنفـش تغییـر میکنـد و لکه هـای منقـوط در آنها ظاهر میشـود (شـکل ۳ ) .

کمبود پتاسیم

پتاسـیم در قندسـازی و درجابه جایـی قندهـا و سـنتز پروتئینهـا نقش اساسـی دارد. هـر نوع کمبود پتاسـیم منجـر به کاهش کیفیت، قند محلـول و قند غیرمحلول میشـود. پتاسـیم باعـث فعالسـازی آنزیمهـای خاصـی میشـود و بـه میـزان تعدیـل آب کمـک میکنـد. علایم کمبـود پتاسـیم معمـولا در اوایل تابسـتان ابتدا بـه طـور مشـخص در برگهایـی کـه در قسـمت وسـطی شاخه ها قـرار گرفته انـد دیـده میشـود. کمرنـگ شـدن و زرد شـدن برگ از قسـمت لبـه کناری آن شـروع میشـود و بـا گذشـت فصـل، زردی ادامـه مییابـد و تـا بیـن رگبرگهـای اصلـی پیشـرفت میکنـد. در اثـر کمبود شـدید پتاسـیم، رشـد شاخه ها به طور مشـخص کاهش مییابد. سـفت شـدن خوشـه ها، ناجور بودن رنگ و متلاشـی شـدن قسـمت پایین خوشـه در اواسـط تابسـتان و خشـک شدن حبه ها (کشمشی شـدن) از علایم دیگر کمبود پتاسـیم اسـت (شـکل۴ ) .

کمبود منیزیم

علایم کمبــود منیزیــم در روی برگهــا بــا تغییــر رنــگ منطقــه ای بیــن رگبرگهــا ظاهــر میشــود. حاشــیه برگهــای پیــر نیــز بــه رنــگ قرمــز یــا قهــوه ای بــدل میشــود (شــکل۵ ) . کمبــود منیزیــوم باعــث مــرگ ســاقه انگــور میشــود کــه ایــن امــر بــه کاهــش یــا از دســت رفتــن خوشــه می انجامــد. کمبــود ایــن عنصــر موجــب پاییــن آمــدن قنــد حبه ها، خشبی نشــدن کامــل شاخه ها و کاهــش میــزان محصــول در ســالهای بعــد میشــود.

 
کمبود کلسیم

علایم کمبــود کلســیم ابتــدا ظهــور نکــروز بــه صــورت نــوار باریکی در حاشــیه بــرگ اســت. برگهــا از کنــاره شــروع بــه زرد شــدن مــی کننــد و ســپس در حاشــیه آن ســوختگی قهــوه ای رنگــی ایجــاد میشــود و بتدریــج بــه ســمت محــل اتصــال پهنــک و دمبــرگ پیشــروی میکنــد (شــکل ۶ ).

کمبــود کلســیم موجــب بافت مردگــی ســاقه انگــور مــی شــود. میــوه نــرم میشــود و خاصیــت انبــارداری آن کاهــش مــی یابــد. کاهــش کلســیم ســبب بــروز عوارضــی ماننــد کاهــش ســفتی انگــور، ریــزش، قهــوه ای شــدن و افزایــش میــزان تــرک خــوردن حبه ها میشــود.

علایم کمبود عناصر غذایی کم مصرف (ریزمغذی ها)

کمبود آهن

علایم و عـوارض ناشـی از کمبـود ایـن عنصـر در اکثـر نقـاط ایـران و در اغلـب محصولات بـه فراوانـی دیـده میشـود. علایم کمبـود آهـن ابتدا در شـاخه و برگهـای جـوان بـه سـرعت توسـعه مـی یابـد و بـا زرد شـدن قسـمت داخلـی رگبرگهـا، مشـخصتر میشـود و بـرگ بـه صـورت یـک صفحـه زرد با شـبکه ای از رگبـرگ هـای سـبز در میآیـد (شـکل ۷-۸) .

در حالتهـای شـدید کمبـود آهن، رشـد شاخه ها کاهـش مییابـد، گلهـا و سـاقه های حامـل خوشـه بـه رنـگ زرد کمرنـگ در می آینـد و باردهـی ایـن شاخه ها نیـز بسـیار کـم میشـود.

کمبود روی

کمبــود روی باعــث میشــود بعضــی از برگهــا شــکل طبیعــی خــود را از دســت بدهنــد و کلروفیــل آنهــا رو بــه زردی بــرود و بیــن رگبرگهــا بــه رنــگ ســبزتیره یــا رگه هــای کوچــک بــه صــورت نــوار پهــن ســبزرنگ مشــاهده شــود. علاوه بــر بــروز حالــت ریزبرگــی(Little Leaf) کمبــود روی در مــو باعــث میشــود کــه خوشــه بــه صــورت نامرتــب بــا تعــداد حبه های خیلــی کمتــر از حــد معمــول تولیــد شــود. بــه دلیــل توقــف رشــد حبه هایــی کــه دچــار کمبــود روی هســتند، انــدازه حبه ها نســبت بــه حبه های طبیعــی کوچکتــر میشــود. کمبــود روی همچنیــن ســبب ریــزش یــا ترکیــدن پوســت حبه ها بعــد از گلدهــی میشــود. رسـیدن غیریکنواخــت انگــور حالتــی اســت کــه در آن بعضــی حبه های یــک خوشــه ســبزند در حالــی کــه حبه های دیگــر رســیده اند (شــکل ۹).

کمبود بور

اولیـن علایم کمبـود بـور در پیچکهـای نـوک شاخه ها و قبـل از مرحلـه گلدهـی، برآمدگی هـای گال ماننـد و تیـره رنگـی اسـت کـه بعـداً نکروز میشـود. برگهـای دچـار کمبـود بـور، تغییـر رنـگ میدهنـد و بیـن رگبرگهـا بـه رنـگ زرد درمی آیـد (شـکل ۱۰ ) .البتـه در حالـت کمبـودِ شـدید، قسـمتهای تغییرِ رنگ داده، حالـت سـوختگی دارنـد. علایم کمبـود بور در انگور به آسـانی قابل تشـخیص اسـت. بوتـه مـو در اثـر کمبود شـدید بور، میـوه ندارد و برخی از خوشـه ها سـوخته و خشـک میشـوند بـه طوریکـه فقـط ساقه خوشـه همـراه بـا چنـد حبـه باقـی می مانـد و باعـث غیرطبیعـی شـدن حبه هـای ریـز (افزایـش قطـر عرضـی حبـه ) میشـود.

کمبود منگنز

علایم کمبــود منگنــز در موهایــی کــه شــدیداً بــه کمبــود منگنــز مبتــلا هســتند، ۲-۳ هفتــه بعــد از زمــان گل ظاهــر میشــود. علایم کمبــود منگنــز بــا زرد شــدن بیــن رگبرگهــا در جوانتریــن برگهــا شــروع میشــود. برگهــا در قاعــده سرشاخه ها شــروع بــه کمرنــگ شــدن میکننــد و کمــی بعــد لکه هــای کوچــک زرد چند وجهــی در بافتهــای بیــن رگبرگــی دیــده میشــوند (شــکل ۱۱ )

در طــول دوره خشــکی، حاشــیه برگهــای پیــر خشــک میشــود در حالــی کــه برگهــای جــوان در نــوک سرشاخه ها و در جوانــب، ســبز باقــی میماننــد. علایم روی برگهایــی کــه در معــرض آفتــاب قــرار دارنــد نســبت بــه برگهــای واقــع در ســایه شــدیدتر اســت. رشــد سرشاخه ها، برگهــا و حبه ها، تحــت تأثیــر کمبــود منگنــز قــرار میگیــرد و رســیدن خوشه ها بــه تأخیــر می افتــد. بنابرایــن بــرای تشــخیص نهایــی، بایــد دمبــرگ برگهــای دچــار کمبــود در آزمایشــگاه مــورد تجزیــه و آزمایــش قــرار گیرنــد.

کمبود مس

کمبــود مــس در انگــور بنــدرت گــزارش شــده اســت. در اثــر کمبــود مــس، جوانتریــن برگهــا زرد میشــوند و رشدشــان متوقــف میشــود و در مراحــل پیشــرفته، بافــت مردگــی در نــوک و کنــاره برگهــا ظاهــر میشــود (شــکل ۱۲ ) .

 
حدود کمبود، مطلوب و بیشبود عناصر غذایی در انگور

نظــر بــه گســتردگی ریشــه در درختــان میــوه در عمــق خــاک زراعــی، معمولا انجــام آزمــون خــاک بــرای توصیــه کــودی کاربــردی نــدارد و بهتــر اســت توصیــه کــودی بــر مبنــای تجزیــه بــرگ انجــام شــود. حــد مناســب غلظــت عناصــر غذایی در انگــور در جدولهــای زیــر آمــده اســت:

 
اثرات شوری بر ساختار رویشی و زایشی گیاه

تنش شوری یکی از مهمترین استرس های محیطی است که رشد ویژگیهای فیزیولوژیکی انگور را در مناطق شور تحت تأثیر قرار میدهد. با افزایش سطح شوری، تعداد برگ در هر بوته، سطح برگ، وزن تر و خشک برگ، وزن خشک ساقه و ریشه، محتوای نسبی آب برگ و شاخص کلروفیل به طرز معنی دار کاهش مییابد اما میزان پرولین، قندهای محلول و دمای برگ افزایش می یابد (شکل۱۳).

 
اثرات قلیائیت بر ساختار رویشی و زایشی گیاه

بـا غلظـت بالای بیکربنات در محیط ریشـه، فعالیت آنزیم سـیتوکروم  اکسیداز و محتـوای کلروفیـل برگ کاهش می یابد. همچنین متابولیسـم نیتروژن، اسـیدهای آلی و انتقال کربوهیدراتها کم میشـود و نسـبت اسـید سـیتریک به اسـید  مالیک و  اسـید اگزالیـک در بـرگ افزایـش می یابـد. غلظت بالای بیکربنات باعـث افزایش غلظت اسـیدهای آلی در ریشـه و کاهش کربوهیدرات میشـود. کاهش رشـد ریشـه (ناشـی از غلظـت بالای بیکربنـات و افزایش غلظت اسـیدهای آلی در ریشـه ) باعث کاهش سـنتز سـیتوکنین در ریشـه و انتقـال آن بـه اندامهای هوایی میشـود و این وضـع، کاهش سـنتز پروتئین و کلروپلا سـت را به همـراه دارد.