جوان سازی درختان و تغییر رقم پسته

جوان سازی درختان و تغییر رقم پسته

چکیده

عملیات جوان سازی درختان که با حذف شاخه های انتهایی و نابارور همراه است ، موجب می شود که درختان مسن دوباره به دوره باروری بر گردند. در واقع جوان سازی علاوه بر افزایش عملکرد می تواند به کنترل آفات و بیماریها ، کاهش خسارت ناشی از سرمازدگی و یخ زدگی ، تغییر رقم و تهویه و نور گیری بهتر درختان کمک کند. معمولا عملیات جوانسازی درختان پس از اتمام سرمای زمستان انجام می گیرد و چنانچه نیاز به تغییر رقم باشد، بسته به نوع پیوند در اواخر زمستان (پیوندهای شاخه نظیر اسکنه) و یا اواخر اردیبهشت تا اواسط تیرماه (پیوندهای جوانه مانند شکمی و لوله ای) می توان ارقام جدید را پیوند زد. ضمن اینکه حذف شدید شاخه ها می تواند تغییرات اساسی در متابولیسم و تعادل بخش های مختلف درختان ایجاد کند، شخص هرس کننده بایستی در این زمینه مهارت کافی داشته باشد تا از خشک شدن درخت جلوگیری شود. با توجه به این که قدمت کشت پسته به عنوان یک محصول مهم در ایران به بیش از یکصد سال می رسد و شرایط آبی و خاکی (شوری) مناطق پسته کاری اجازه حذف باغهای قدیمی و استقرار نهال های جدید را نمی دهد، عملیات هرس درختان پسته به منظور جوان سازی باغهای پسته می تواند بسیار حائز اهمیت باشد. لذا در نشریه حاضر سعی بر آن شده است که به اهداف ، مزایا ، معایب و روش انجام جوان سازی درختان پسته به تفصیل پرداخته شود.

مقدمه

گیاهان در چرخه زندگی خود پس از روئیدن ، دوره های مختلف نونهالی ، انتقال ، بلوغ ، پیری و مرگ را طی می کنند و گذران هر مرحله برای رسیدن به مرحله بعدی الزامی است. وجه تمایز گیاهان با سایر موجودات زنده در این است که در گیاهان برگشت از یک مرحله به مرحله قبلی امکان پذیر است. به این صورت که یک درخت مسن را می توان با انجام عملیات جوان سازی دوباره به دوره باروری بر گرداند (هرس باردهی پسته) ولی چنین حالتی در مورد جانوران وجود ندارد. جوان سازی درختان در علم باغبانی از دیرباز مرسوم بوده و درختان پس از جوان سازی مجددا به تولید محصول اقتصادی خواهند رسید. جوان سازی در گیاهانی مانند انبه ، گردو و بسیاری از درختان معتدله امری متداول در دنیا است. پسته به دلیل این که کشت و کار آن در دنیا به عنوان یک محصول جدید است ، کمتر نیاز به عملیات جوان سازی دارد. با این حال ، قدمت کشت و کار پسته در ایران به بیش از یکصد سال می رسد و باغ های بسیاری وجود دارد که نیاز به عملیات جوان سازی دارند. عملیات جوان سازی درختان می تواند با تغییر رقم نیز همراه شود که در این نشریه هر دو مورد با جزییات فنی بیان می شود.

تعاریف

جوان سازی : به عملیاتی از هرس زمستانه گفته می شود که شاخه های انتهایی (فاقد رشد رویشی مناسب و نابارده) درختان مسن قطع می شود و شرایط را برای رشد شاخه های جدید فراهم می کند.

سر شاخه کاری : به مجموعه عملیاتی که شامل هرس زمستانه و پیوند بر روی درختان بالغ می شود ، اطلاق می گردد که علاوه بر تغییر رقم می تواند موجب جوان سازی درخت نیز بشود.

علل و اهداف جوان سازی درختان

1. افزایش عملکرد و کیفیت محصول : در درختان مسن به دلیل آسیب دیدن آوندهای آبکشی در طول زمان حرکت مواد غذایی به سمت برگها و میوه ها کاهش می یابد و در نهایت کمیت و کیفیت محصول تولیدی کم می شود. حذف شاخه های قدیمی و جایگزینی با شاخه های جدید موجب افزایش جوانه های بارده ، افزایش برگ (از طریق رشد رویشی جدید) و سیستم آوندی جدید موجب تغذیه بهتر میوه ها شده و مجموع این عوامل موجب افزایش کمی و کیفی محصول می گردند .
2. بیماریها و آفات سرشاخه : طغیان آفتهای گیاهی و بیماری ها ، گاهی آسیب های شدیدی به شاخه های انتهایی و تاج درخت وارد می کنند. گاهی خشکیدگی از بالا به سمت پائین حرکت می کند و موجب خشکیدگی کل درخت می شود. بنابراین سر برداری قسمت های آلوده یکی از روش های حفظ درختان است که این عمل ضمن حفظ درخت ، موجب جوان سازی درخت نیز می گردد.
3. سرمازدگی و یخ زدگی : عوامل محیطی نظیر سرمازدگی و یخ زدگی در بعضی از سال ها موجب خسارت شدید به تاج درخت شده و در نتیجه شاخه های انتهایی توانایی رشد مطلوب خود را از دست می دهند. این درختان با عملیات هرس و جوانسازی می توانند مجددا تولید اقتصادی داشته باشند.
4. تغییر رقم : با توجه به درخواست بازار ، تغییر شرایط محیطی ، حساسیت به آفات و بیماریها و هر عاملی که تولید رقم خاصی بر روی درختان بالغ و مسن را غیراقتصادی کند ، می توان با استفاده از سرشاخه کاری رقم درختان مسن را تغییر داد. این تغییر رقم همراه با جوان سازی خواهد بود.
5. هرس شدید به دلایل خاص : گاهی برای برداشت راحت تر محصول ، تهویه ، نورگیری و افزایش شاخه های افقی (شاخه های افقی باردهی بیشتری نسبت به شاخه های عمودی دارند) نیاز به هرس شدید درختان است. این عمل علاوه بر کاهش حجم تاج درخت ، موجب جوان سازی نیز می شود

مزایای جوان سازی درختان

1. افزایش محصول درخت و درنهایت باغ
2. تغییر باغهای مسن و کم بازده به باغهای پربازده
3. تغییر باغات قدیمی با رقم های جدید و بازار پسند
4. امکان داشتن چند نوع پیوند بر روی یک درخت
5. امکان داشتن رقم گرده افشان بر روی درخت (خصوصا درختان دگر گشن)

معایب جوان سازی درختان

1. احتمال خشک شدن بعضی از درختان به دلیل هرس شدید
2. هزینه بالای نگهداری
3. کاهش محصول بین دو تا سه سال
4. افزایش بیماری ها (قارچی و …) به دلیل هرس شدید
5. نیاز به کارگر ماهر به منظور هرس علمی و حذف شاخه های جانبی
6. احتمال ناسازگاری بین پایه و پیوندک و خشک شدن کامل درختان

رابطه هرس و جوان سازی با فیزیولوژی و بیولوژی درخت

با توجه به اینکه ، هرس و جوانسازی تغییرات عمده ای را در متابولیسم درختان ایجاد می کند (حجم تاج درخت که به عنوان مقصد نهایی شیره خام گیاهی از آوندهای چوب است، کاهش می یابد و به عبارت دیگر تناسب ریشه و تاج درخت به هم می خورد). بنابراین شخص هرس کننده باید حداقل اطلاعات را در مورد بیولوژی درخت داشته باشد. برخی از این موارد به اختصار بیان می شوند:

• تعادل غذایی : با هرس کردن می توان بین بخش های ریشه ای (که جذب آب و مواد معدنی را به عهده دارند) و بخش های هوایی گیاه (که شامل برگهای فتوسنتز کننده می باشند) تعادل برقرار نمود تا محصول کافی برداشت شود.
• نورگرایی یا فتوتروپیسم : گاهی به دلیل گرایش و رشد شاخه های گیاهان به سمت نور خورشید ، قرینگی شاخه ها به هم می خورد. این پدیده را می توان با هرس کردن اصلاح نمود و شاخه های سالم ، قوی ، قرینه (منظور توازن شاخه ها از نظر ابعادی و حجمی است که مقابل هر شاخه یک شاخه قرینه در جهت دیگر باشد) و متعادل ایجاد کرد.
• رشد و نمو پاجوش ها : در درختان جوان ، پاجوش ها با جذب مواد غذایی از ریشه رشد کرده و مانع از رشد کافی سایر قسمت های درخت و همچنین تولید محصول می شوند. بنابراین این پاجوش ها را بلافاصله پس از ظاهر شدن باید حذف کرد. برعکس در درختان مسن، ممکن است با حذف زیاد شاخه های مسن تعادل ریشه و تاج درخت به هم بخورد و در برخی مواقع حتی منجر به خشک شدن درخت شود. در چنین حالتی پاجوش ها مفید هستند و با حذف سایر قسمت های درخت ، می توان به رشد آنها و تولید محصول کمک نمود. بعضی از پاجوش ها قابلیت پیوند پیدا می کنند که پس از پیوند می توانند جایگزین تنه قدیمی درخت که عمدتا آسیب دیده بشوند.

رشد شاخه ها در گیاهان و ارقام مختلف یک گونه متفاوت است. بنابراین، عملیات هرس متناسب با نوع گیاه متفاوت خواهد بود.

زمان انجام جوان سازی و تغییر رقم درختان مسن پسته

به طور معمول هرس را بعد از اتمام سرما و یخبندان های شدید زمستان شروع می کنند. اما در سطوح وسیع ممکن است نیاز باشد بعد از به خواب رفتن درختان ، هرس جوان سازی را شروع کرد و توصیه می شود که شاخه های بریده شده سریعا با چسب زخم پوشانده شوند. این درختان در اوایل فصل رشد نیاز به بازبینی دارند و چنانچه شاخه هایی در اثر سرما و یخبندان از بین رفته و خشک شده باشند ، بایستی حذف شوند. برای تغییر رقم در دو زمان می توان اقدام کرد. در اواخر زمستان با استفاده از پیوندهای شاخه نظیر اسکنه می توان ارقام جدید را پیوند زد. همچنین از اواخر اردیبهشت تا اواسط تیرماه (بر اساس آب و هوای منطقه و جداسازی پوست از شاخه) عملیات پیوند جوانه (شکمی، لوله ای و …) را انجام داد.

روش انجام جوان سازی درختان

با توجه به اینکه در درختان مسن قطع شاخه ها ممکن است از بالای پیوند انجام شود، بافت پیوند قبلی به عنوان میان پایه محسوب می شود که در تغییر رقم پسته باید از سازگاری و همچنین اثرات میان پایه بر روی رقم جدید آگاه بود. اگر میان پایه یک رقم کم رشد باشد و رقم جدید پر رشد باشد ممکن است در سالهای بعد از پیوند ، شکستگی در محل پیوند داشته باشیم. در خصوص درخت پسته تاکنون گزارشی از عدم ناسازگاری میان پایه بر روی پیوند نداشته ایم.

در بحث تغییر رقم پسته باید حتما توجه داشت که پیوند ک از قسمت های بالغ درخت تهیه شود. قسمت های پایین درختان، نظیر شاخه های نابجای اطراف تنه در فاز نونهالی بوده و مناسب تهیه پیوندک نمی باشند. در قسمت های نونهال هیچ زمان جوانه گل و میوه تشکیل نمی شود. به منظور جوان سازی درختان مسن، قطع شاخه ها از ارتفاع ۱ – ۱.۵ متر در فصل رکود انجام می شود. بهتر است که شاخه های تاج در جهت باد غالب کمی بلندتر قطع شوند تا در حد امکان به عنوان بادگیر برای شاخه های سمت دیگر درخت عمل کنند. قطع همه شاخه های درخت در یک زمان خصوصا برای درختان خیلی مسن یا درختانی که در شرایط آبی و خاکی مناسبی قرار ندارند، احتمال خشک شدن درخت را افزایش می دهد. بهتر است عملیات جوان سازی در این درختان با توجه به سن و شرایط آبی و خاکی طی دو تا چهار سال انجام شود. در سایر درختان حتما یک شاخه باید حفظ شود تا شرایط را برای رشد در بهار فراهم کند. در صورتی که رشد شاخه نگه داشته شده زیاد باشد و مانع رشد رویش های جدید شود، باید با شکستن یا حذف رشدهای جدید آن را کنترل کرد و پس از اطمینان از رشد شاخه های هرس شده می توان شاخه نگه داشته شده را در فصل رکود حذف کرد.

کف بر کردن درختان مسن به دلیل به هم خوردن توازن ریشه و تاج درخت می تواند باعث خشک شدن درخت شود و یا مقدار زیادی پاجوش تولید می شود که حذف آنها هزینه زیادی می برد ( شکل های ۱ و ۲). در خصوص پسته، درختان سر برداری شده با هدف جوان سازی در سال سوم می توانند محصول اقتصادی تولید کنند ( شکل های ۳ و ۴). در تغییر رقم بعد از عملیات هرس می توان با استفاده از پیوند شاخه قبل از بیدار شدن درخت، ارقام جدید را پیوند زد یا پس از رویش در بهار ارقام جدید را به صورت پیوند جوانه (شکمی یا لوله ای) پیوند زد (شکل ۵).

برای جوان سازی درختان میوه روش های مختلفی وجود دارد. برای درختان پسته روش متداول، قطع سرشاخه های قطور درختان مسن، بالاتر از ارتفاع یک متری از سطح زمین و یا منطقه بالغ درخت و در درختان بزرگ قطع بازوها از فاصله ۶۰ سانتیمتری است (در باغهای متراکم نیز به دلیل کوتاه بودن تنه ها، قطع شاخه از ارتفاع کمتر از یک متر انجام می شود. در صورتی که جوان سازی بدون تعویض رقم بوده و عملیات سر برداری به درستی انجام شده باشد، شاخه های جدید در سال دوم پس از سر برداری تولید جوانه های گل و در سال سوم تولید محصول می نمایند. بسته به قدرت و سلامت درخت یا قطر آن، می توان بازوها را طولانی تر و محل بریدن را بالاتر انتخاب کرد. به هر حال محل بریدن باید بالاتر از محل پیوند و بازوهای رشد باشد و به هیچ وجه نباید درختان را کف بر و یا از سطح زمین قطع کرد. برای تنه های با قطر ۷- ۵ سانتی متر به بالا، بهتر است یک یا چند بازو و یا شاخه هرچند کوچک را به عنوان آبکش حفظ کرد تا آماده خروج جوانه آینده باشد (شکل های ۶ و ۷).

برای احتیاط و پیشگیری از وارد آمدن شوک در درختان بزرگ، بهتر است تاج درخت را به ۴ قسمت شمالی، جنوبی، شرقی و غربی تقسیم کرد و هر سال بازو یا بازوهای یک ناحیه را سر برداری نموده و طی دو یا سه سال کل درخت جوان سازی گردد. پس از بریدن و تولید جوانه های جدید، باید مدیریت رشد درخت با آبیاری و تغذیه مناسب، با نظارت کارشناسان با تجربه صورت گیرد. در صورتی که هدف از سر برداری کنترل بیماری باشد باید شاخه های آلوده و بیمار تا حذف قسمت های آلوده و کمی پائین تر قطع شوند.

در صورتی که هدف تغییر رقم پسته باشد پس از هرس شاخه ها می توان به دو صورت عمل کرد. در اواخر زمستان قبل از بیدار شدن با استفاده از پیوند شاخه مانند پیوند اسکنه رقم جدید را پیوند زد. پس از سبز شدن پیوندکها باید سایر جوانه های رشد کرده را بر روی شاخه های پایه را حذف کرد تا شرایط رشد برای پیوند ها فراهم شود. در صورتی که تغییر رقم با استفاده از پیوند جوانه باشد، پس از رشد شاخه ها در بهار باید بر اساس قطر شاخه پایه دو تا چهار شاخه قوی را انتخاب کرد و از اواخر اردیبهشت تا اواسط تیرماه عملیات پیوند جوانه را انجام داد ( شکل های ۸، ۹، ۱۰).

نکته مهم : تعداد پیوندها باید به اندازه ای باشد که متناسب با تاج قبلی درخت باشد و به عبارت دیگر تناسب تاج و سیستم ریشه درخت باید حفظ شود.

نتیجه گیری

جوان سازی درختان و تغییر رقم یکی از روش های مدیریت باغی شناخته شده در دنیا است که بر روی درختان میوه به کار گرفته می شود. با توجه به این که شرایط آبی و خاکی مناطق پسته کاری اجازه حذف باغهای قدیمی را نمیدهد (به دلیل شوری آب و خاک امکان استقرار نهال جدید وجود ندارد)، جوانسازی پسته و تغییر رقم درختان پسته یک روش بسیار موثر در حفظ تولید اقتصادی باغ های قدیمی است که باید با دانش کافی نسبت به این مهم اقدام کرد.

مهمترین پیام نشریه

با توجه به بالا رفتن سن درختان باغ های قدیمی پسته و همچنین تغییرات آب و هوایی سال های اخیر، جوانسازی درختان و تغییر رقم درختان مسن می تواند باعث افزایش عملکرد در واحد سطح باغ های قدیمی شود.