پوسیدگی چوب

بافتهای نرم، اسفنجی، ترک دار یا حفرات بـاز در تنـه و شـاخه انـواعی از پوسـیدگی چـوب هستند که توسط گونه های متنوعی از قارچ های ناقص، آسکومیست و به خـصوص بازیدیومیـست هــا ایجــاد مــی شــوند. مهــمتــرین بازیدیومیــست هــای پوســاننده چــوب متعلــق بــه جــنس هـــای  Phellinus, Ganoderma, Chondrostereum, Peniophora, Lenzites, Pleurotus, Schizophyllum و Trametes Heterobasidium (Fomes), Polyporus, Inonotus, Laetiporus,  هستند. قارچهای پوساننده چوب انتشار جهانی دارند و از ایالات متحده، کشورهای اروپایی، استرالیا و هندوستان گزارش شده اند. این قارچ ها بـه انواع درختان جنگلی و میوه از جمله درختان میـوه خـشکباری خـسارت مـیزننـد و موجـب تغییـر رنگ و افت کیفیت چوب آنها میشوند. در ایران نیز بازیدیومیستهای پوساننده چوب مختلفـی از درخت گردو جمع آوری شده اند که از آن جمله میتوان به جنسهـای Fomes, Inonotus, Schizophyllum, Polyporus, Armillaria, Ganoderma اشاره کرد.

نشانه های پوسیدگی چوب
نشانه های پوسیدگی چوب عموماً از بیرون مشخص نیست و فقط پس از بریدن انـدام پوسـیده، به صورت حفره یا چوب تغییر رنگ داده، نمایان میشود. پوسیدگی چوب ممکن است موجـب از ریشه در آمدن و شکستن تنه درخت گردو در هنگام تنـد بـاد یـا برداشـت محـصول شـود. برخـی قارچهای پوساننده چوب مانند آرمیلاریا ملئا به لایه زاینده حمله میکنند و موجـب ایجـاد شـانکر، تراوش صمغ و حتی مرگ درخت گردو میشوند. از نـشانه هـای بـارز پوسـیدگی چـوب، تـشکیل کلاهک  قارچ در بهار است که از نزدیکی محل ورود قارچ به بافت گیاهی یـا در بـیخ درخـت مـرده تشکیل میشود (اشکال ۱ و ۲  ).

چرخه بیماری
قارچ های پوساننده چوب به صورت میسیلیوم در درون تنه درخت بیمار یا کنده و بیخ درخـت مرده زمستان گذرانی میکند. در بهار، اندام باردهی جنسی آن ها به شـکل کلاهـک تـشکیل مـی شود و بازیدیوسپور تولید و آزاد میکند. بازیدیوسپورها توسط باد، باران یا حیوانـات بـه درختـان مجاور منتقل و از راه زخمهای موجود در شاخه، تنه، ریشه، شاخه مـرده و گـال طوقـه وارد چـوب تغییر رنگ یافتـه (پـاراگراف بعـدی) مـی شـوند. سـپس تنـدش نمـوده و بـا ایجـاد میـسیلیوم هـای هموتالیک (در گونه های هموتالیک) یا هتروکـاریون (در گونـه هـای هتروتالیـک) بـه درون بافـت گیاهی نفوذ میکنند. قارچ با مصرف محتویات دیواره سلولی به عنوان منبع مواد غذایی و انـرژی، در درون سلولهای چوب رشد کرده و در بافت چوب گسترش مییابد (شکل ۳ ) .

اکثر قارچهای پوساننده چوب مهاجم ثانویه هستند و به بافتهایی که قـبلاً در اثـر فراینـدهای شیمیایی و سـپس توسـط بـاکتریهـا، آسکومیـستهـا و قـارچهـای نـاقص تغییـر رنـگ داده انـد، حمله میکنند و قادر به اشغال بافت سالم نیستند. جنسهای آرمیلاریا و تا حدی گانودرمـا مهـاجم اولیهاند و بدون نیاز به زخم و چوب تغییر رنگ یافته، مستقیماً از طریق تماس طبیعی بـین ریـشه ای نفوذ می کنند.
فرایند تغییر رنگ در درختان زنده فرایندی پیچیده و چند مرحلهای است که شروع آن مستلزم وجود زخم در چوب است. در ناحیه زخم، سلول های زخمی و سلولهـای مجـاور آنهـا بـه دلیـل تغییرات شیمیایی مانند اکسیداسیون، تغییر رنگ میدهند. سپس میکروارگانیسمها روی این زخـمهای مرطوب قرار میگیرند و با افزودن رطوبت محل و فرسوده کردن دیواره هـای سـلولی، تغییـر رنگ را افزایش میدهند. در مرحله بعد، بازیدیومیستهای پوساننده چوب فعال میشوند و شـروع به تجزیه و هضم دیواره های سلولی میکنند. پاسخ های مقاومتی گیاه به دو صورت بروز می کنـد. اولاً، در ناحیه زخمی، لایه زاینده در دیواره های عرضی (حلقه های جدید رشد) ایجاد می شـود تـا از ورود قارچ به بافتهایی که پس از زخمی شدن ایجاد شده اند جلوگیری کند.ثانیاً، لایه زاینـده با انسداد آوند چوبی، سدی در مقابـل گـسترش عمـودی آلـودگی ایجـاد مـیکنـد. در نتیجـه ایـن پاســخ هــا و فعالیــت آنتاگونیــست هــا، زخــمهــای کوچــک و زخــم هــایی کــه در اوایــل فــصل رویشی ایجاد شده اند، به سرعت ترمیم می یابند. اما در زخمهای بـزرگ، معمـولاً میکروارگانیـسم ها موفق میشوند از سدهای آوندی عبور کنند و در نتیجه فرایند تغییـر رنـگ در جهـت طـولی تـا چند متر بالاتر و پائین تر از نقطه ورودی گسترش می یابند اما قطر ناحیـه پوسـیدگی افـزایش نمـی یابد. فرایند پوسیدگی ممکن است ۳-۵ تا ۵۰-۱۰۰ سال ادامـه یابـد و در درختـان مـسن و بـزرگ شایعتر است و هر درخت بزرگ در طول عمر خود احتمالاً چندین بار زخمی شـده و دارای حلقـه های پوسیدگی ناپیوسته متعددی است.

کنترل پوسیدگی چوب
•    مانع از زخمی شدن ریشه، تنه و بخش های پائینی تنه توسط وسایل شـخم زنـی و علـف زنـی شوید. مجاری اصلی ورود قارچ های پوساننده چوب، زخمهای بزرگ موجود در تنه و محل های برش شاخه ها هستند همچنین این قارج ها میتوانند از طریق شاخه های مرده یا در حال مـرگ نیـز به درون گیاه نفوذ کنند و باید چنین شاخه هایی بریده شوند. هرس سالیانه درختـان بایـد در انتهـای خزان یا در زمستان که مایه تلقیح کم است، انجام شود.
•    پوشاندن زخمها با چسب پیوند، رنگ چوب یا قارچکشهای سیستمیک مانند تریادیمنول مـیتواند مانع نفوذ قارچ شود.
•    از خیس کردن تنه درخت توسط آبیاری بارانی خودداری شود.
•    به منظور جلوگیری از تولید مایه تلقـیح، کلاهـک قـارچ و شـاخه هـای مـرده را جمـع کـرده و بسوزانید.

کنترل بیولوژیک پوسیدگی چوب از دهه ۱۹۶۰ مورد توجه قـرار گرفتـه اسـت و امـروزه بـرای کنترل پوسیدگی چوب درختان جنگل بـا عامـل Heterobasidium (Fomes) annosum، سموم بیولوژیک به طور تجاری تولید می شوند. این سموم هنگام بریدن درختان به طور مداوم بـر سطوح اره مالیده مـی شـوند. قـارچ Trichoderma harizianum پوسـیدگی چـوب درخـت سیب را به خوبی کنترل می کند اما با درختان خشکباری سازگاری ندارد.