ویروس کوتولگی زرد جو و غلات
ویروس کوتولگی زرد جو
Barley Yellow Dwarf Virus (BYDV)
و
ویروس کوتولگی زرد غلات
Cereal yellow dwarf virus (CYDV)
دو ویـروس مهـم Barley Yellow Dwarf Virus ( ویروس کوتولگی زرد جو ) و ( ویروس کوتولگی زرد غلات ) Cereal yellow dwarf virus گسترش جهانی داشته و مهمترین و گـسترده تـرین بیمـاری ویروسـی جو، گندم نان، دوروم، چاودار ترتیکاله، یولاف در ایران است. از اسـتانهـای خراسـان، فارس، مازندران، زنجان و کرج گزارش شده اسـت. میـزان آسـیب و زیـان آنهـا 5 تـا 25 درصد در سطوح غله زارهای بزرگ آمریکا و در ایران تا 100 درصد در آزمایشهـا و تـا 33 درصد در غله زارها گزارش شده است و در استانهای سردسیری ماننـد آذربایجـان هـا، اردبیل، زنجان و چهارمحال و بختیاری اهمیت بسیار بالایی داشته است. افزایش یک درصد در میزان رخداد بیماری باعث کاهش 20 تا 50 کیلوگرم عملکرد گندم در هکتار میشود. شدت بیماری بستگی به نوع رقم میزبان و فعالیت شته دارد. امـروزه ثابـت شـده یکـی از عامـلهـای مهـم کـاهش عملکـرد در کـشورهای غلـه خیـز اسـت. ایـن ویـروس عامـل تهدید در 95 درصد کشورهای تولید کننده غلـه اسـت. در یـک بررسـی کـه در اسـتان چهارمحال و بختیاری به عمل آمده است مشخص شده که در گندمزارها بـا آلـودگی 35 و 100 درصد به این بیماری، میزان عملکرد به ترتیب 23 و 48 درصد کاهش داشته است.
علائم بیماری ویروس کوتولگی زرد
بروز زردی روشن در گندم و جو و رنگ قرمز در برگهـای یـولاف کـه از نـوک برگ آغاز شده و به سمت پایین هـا گـسترش مـی یابـد. تغییـر رنـگ بـرگهـا مـیتوانـد دامنه ای از رنگهای سبز، زرد، نارنجی، قرمز، ارغوانی و قهوه ای باشد. آلودگی منجـر بـه کاهش یا توقف رشد گیاه، کاهش فاصله بین گره های سـاقه و در نهایـت کوتـولگی بوتـه میشود (شکلهای5ـ 32 و5ـ33 ) .گاهی بدشکلی در برگها به صـورت شـکاف خـوردن حاشیه، پیچیدگی، سـوختن نـوک بـرگ و رشـد غیـر طبیعـی بـرگهـای در حـال رشـد دیده میشـود. بـرگ گیاهـان آلـوده تمایـل بـه سـیخ ایـستادن و شـکننده بـودن داشـته و نظـام ریـشه ای آنهـا نیـز گـسترش نیافتـه اسـت. علائـم در هـوای خنـک (زیـر 25 درجـه سلسیوس) و نور شدید، تشدید میشود. این واکنشها بستگی به ویـروس و میزبـان دارد. به عنوان مثال شدت نور بالا، هوای گرم بالاتر از 25 درجه سلسیوس برای توسـعه علائـم در ذرت مطلوب است.
عامل بیماری ویروس کوتولگی زرد
بیمـاری کوتـولگی زرد توسـط دو ویـروس مهـم Barley Yellow Dwarf Virus ( ویروس کوتولگی زرد جو ) و ( ویروس کوتولگی زرد غلات ) Cereal yellow dwarf virus از خانواده Luteoviridae ایجاد میشوند. هـر دو ویـروس Barley Yellow Dwarf Virus و Cereal yellow dwarf virus دارای پیکـــره هـــای کـــروی بـــه قطـــر حـــدود 30 نـــانومتر هـــستند . (شــکل5ـ 34 ) . ویــروسهــای عامــل بیمــاری امــروزه در دو جــنس Plerovirus و Luteovirus تقسیم بندی شده اند و هفت گونه جداگانه یـا سـروتیپ بـرای آنهـا توصـیف شــده اســت. ســروتیپهــای RMV, GPV , SGV, PAV PAS , RPV و MAV از روی یولاف، جو، سورگوم و گندم گزارش شده اند. امـروزه سـروتیپ RPV بـه عنـوان ویـروس کوتولگی زرد غلات (Cereal yellow dwarf virus) نامگـذاری و تعیـین ویژگـی شـده اسـت. میزبـانهـای طبیعی و انتـشار سـروتیپهـای RPV، PAV و MAV در اسـتان فـارس گـزارش شـده انـد. سروتیپ PAV، سروتیپ غالب در جهان و نیز ایران بوده است. در سالهای اخیر آلـودگی شدید در بعضی از مناطق کشور از جمله استان چهار محال و بختیاری به این ویـروس دیـده و گزارش شده است که در برخی مـوارد آسـیب و زیـان شـدید بـوده و تـا حـدی موجـب تخریب کامل غله زارها شده است. در سال 1377 – 1376 در برخی منـاطق اسـتان فـارس در سطحی معادل 2000 هکتار از گندم و جوکاریهای استان، آلودگی شدید به ایـن ویـروس رخ داد که به طور میانگین حدود 64 درصد بوته های غله زارهـا دچـار زردی و کوتـاهی قـد شدند.
انتقال
هیچیک از ویروسهای Barley Yellow Dwarf Virus و Cereal yellow dwarf virus ، بذرزاد نیستند. مهمترین روش انتقال این ویروسها در طبیعت بوسیله 25 گونه شته و به صورت پایا اسـت. انتقـال مکـانیکی ندارنـد. این ویروسها در 150 گونه از غلات مهـم از جملـه گنـدم، جـو، بـرنج و ذرت آلـودگی ایجاد میکنند. شته طی حدود 30 دقیقه تغذیه از گیاه آلوده، ویروس را اکتساب نمـوده و پس از یک دوره 12 تا 30 ساعته قادر به انتقال عامـل ویروسـی اسـت. در اثـر پوسـت اندازی، ویروس در بدن حشره از بین نمیرود ولی به نسل بعدی و تخم منتقل نمیشـود. شته هایی که در پاییز روی غلات پاییزه تازه رویش یافته مستقر میشـوند، بیـشترین خطـر را از نظر انتقال و انتشار آلودگیهای ویروسی در کشتهای پـاییزه داشـته انـد. در آغـاز پـاییز به دلیل خشک شدن بیشتر زراعتهای تابستانه، شته ها نیز به تکـاپو افتـاده و شـمار زیـادی از آنها آغاز به مهاجرت به سمت رویـشهـای جدیـد از جملـه غـلات پـاییزه تـازه سـبز شـده میکنند که این موضوع باعث انتقـال ویـروس Barley Yellow Dwarf Virus و Cereal yellow dwarf virus بـه زراعـتهـای جدیـد غلات میشود. این شته ها پس از استقرار در غله زارهـای گنـدم یـا جـو تـازه سـبز شـده، تـا هنگــامی کــه دمــای هــوا بــالای 8 تــا 10 درجــه سلــسیوس باشــد بــه فعالیــت خــود ادامــه میدهند. در شرایط زمستان خشک و ملایم، احتمال بقا و دوام جمعیت شته ها در غلـه زارهـا در مقایسه با شرایط زمستان مرطوب و سرد بیشتر بوده و از اینرو احتمال شـیوع بیماریهـای زردی کوتولگی گندم نیز بالاتر است. اغلب شته های بالغ و پوره در دماهای زیر منفـی 3 تـا 5 درجه سلسیوس دچار تلفات میشوند که هر چه زمان یخبنـدان و شـدت آن بیـشتر باشـد میزان تلفات و کاهش جمعیت نیز بیشتر بوده و در نتیجه در سال آتـی نیـز شـیوع و فراوانـی بیماریهای ویروسی کوتولگی زرد در گندم زارها به احتمال کم خواهد بود. البتـه اگـر پـاییز به نسبت گرم و طولانی در سال پیش حاکم بوده باشد و عملیات مدیریت جمعیت شته ها در پاییز اجرا نشده باشد، بدلیل انتقال پاییزه بیماری، حتی اگر زمستان خیلـی سـردی نیـز باشـد نمیتوان انتظار کاهش بیماریهای زردی کوتولگی در چنین گندمزارهایی را داشت.
تحقیقات نشان داده است که گیاهان جو و یولاف آلوده به این ویروسها در مقایـسه با گیاهان غیر آلوده، به نسبت بسیار بیشتری شته های بالدار را به سمت خود جلب مـیکننـد که احتمال دارد در نتیجه علائم سبزردی و زردی گیاهان آلوده و جـذابیت ایـن رنـگهـا برای شته ها میباشد. از عاملهای عمده ایجاد افراد بالدار در شته ها کیفیت غذایی میزبـان آنها است. هنگامی که کیفیت غذایی کاهش یابـد، تولیـد افـراد بالـدار در کلنـی شـته هـا رخ میدهد و برای جابه جا شدن آماده می شوند.
کنترل ویروس کوتولگی زرد
استفاده از ارقام مقاوم:
متاسفانه ارقـام گنـدم و جـو کـه دارای مقاومـت خـوبی در برابـر ویروس Barley Yellow Dwarf Virus یا Cereal yellow dwarf virus باشند، هنوز معرفی نشده اند. اگرچه برخی ارقام جو و گندم بـا مقاومت محدود در برابر این ویروسها در دسترس هستند. ولـی تـلاش بـرای ایجـاد ارقـام گندم با سطح مقاوم بالا برای این ویروسها در حال انجام است . متاسفانه اطلاعـات مـدونی برگرفته از طرحهای تحقیقاتی فنی در زمینه واکنش ارقام گندم مـورد کـشت در کـشور در برابر آلودگی با سویه های این دو ویروس Barley Yellow Dwarf Virus یا Cereal yellow dwarf virus در دسترس نیست. یولاف از جمله گرامینه هایی است که در بین غلات برخی ارقام آن مقاومت خوبی در برابـر آلـودگی با ویروس Barley Yellow Dwarf Virus نشان داده اند.
انتخاب تاریخ کشت مناسب با توجه به شته زاد بودن عامل بیمـاری، بـا تنظـیم تـاریخ کاشت میتوان از همزمانی اوج فعالیت شته های تابستانگذران و بالدار و مرحلـه حـساس گیاهچه های گندم و جـو جلـوگیری کـرد. لـذا بـا کـشت دیـر هنگـام در پـاییز و یـا زود هنگام در بهار میتوان به این هدف رسید. متاسفانه تـاکنون بررسـیهـای دقیقـی در زمینـه تعیین بهتـرین زمـان کاشـت گنـدم در منـاطق مختلـف کـشور کـه دارای آلـودگی بـه ایـن بیماریها هستند، به عمل نیامده است.
مدیریت شته های ناقل:
بررسیهای دقیق کافی روی شناسایی شته های ناقل ویروس کوتولگی زرد در مناطق مختلف کشت گندم در کشور و نیز تعیین گونه هـای ناقـل غالـب بـه عمـل نیامـده است. در بررسی محدودی که در استان چهار محال و بختیاری انجام شده اسـت، شـته هـای Sitobion avenae،Rhopalosiphum padi، Metopolophium dirhodum ، Rhopalosiphum maydis، Shizaphis graminum به عنوان ناقلان اصلی سروتیپهای BYDVs در این استان تعیـین شـده و سـروتیپ PAV و شـته R. padi بـه ترتیـب بـه عنـوان سروتیپ و شته ناقل غالب در این استان تعیین شدند . ولی هنوز در خصوص دیگـر اسـتانهـا اطلاعات دقیقی در دسترس نیست. به طور کلی در زراعتهای گندم پـاییزه مـشخص شـده است که گندمزار در 30 روز اول پس از سبز شدن دارای حساسیت بیـشتری بـرای ابـتلا بـه ویروس کوتولگی زرد جو و ویروس کوتولگی زرد غلات و تشدید آسیب و زیان است . در مناطقی که دارای پیـشینه آلـودگی بالا به بیماریهای ویروس کوتولگی زرد هستند، در این دوره باید گندمزار مـورد پـایش قـرار داشـته باشد. در بررسیهای خارج از کشور توصیه شده است در صورتی که در هر 30 سـانتیمتـر طول ردیف بوته های گندم در 30 روز اول سبز شدن، شمار شته ها معادل یا بیش از سه عدد باشد یا اگر این شمار در خلال 30 تا 60 روز پس از سـبز شـدن گنـدمزار برابـر یـا بیـشتر از شش عدد باشد، مبارزه شیمیایی لازم بوده و در صورتی که در بازدید به عمل آمده در زمان 60 روز پس از سبز شدن گندمزار شمار شته ها به ازای هر 30 سانتیمتر طـول ردیـف بوتـه-های گندم، 10 عدد یا بیشتر باشد، عملیات مبارزه شیمیایی توصیه میشود. بنـابر ایـن پـایش شته ها در گندمزارها در مناطق دارای سابقه آلودگی بـا بیمـاریهـای کوتـولگی زرد گنـدم ضرورت دارد. به طور کلی تابستان گرم و خشک، حاصـلخیزی مطلـوب خـاک گنـدمزار ، استفاده از ارقام گندم متحمل، پاییزی با یک آغاز سرد قابل توجه و ادامه خنـک، زمـستانی سرد و بدون بارش قابل توجه برف (گندمزارهای عریان) و بهاری دیـررس و سـرد موجـب کاهش فعالیت شته ها در گندمزارهای کشت پاییزه و در نتیجه کاهش صرفه اقتصادی بـرای مبارزه شیمیایی با شته ها میشود. برعکس این حالت، تابستانی معمولی بـا بـارش یـا آبیـاری کافی، حاصلخیزی نامطلوب خاک، استفاده از ارقام گندم به نسبت حساس بـه بیمـاریهـای کوتولگی زردی، کشت به نسبت زود هنگام در پاییز، پاییزی دیررس و نسبتا گـرم، زمـستان ملایم یا پوشش برفی مناسب و بهاری زودرس و گرم موجب افزایش جمعیت شـته هـا و در نتیجه افزایش آسیب و زیان ناشی از بیماریهای کوتولگی زرد در کشتهای گنـدم پـاییزه میشوند که در چنین شرایطی مبارزه شیمیایی برای کاهش جمعیت شته هـا صـرفه و توجیـه اقتصادی خواهد داشت. حذف علفهای هرز میزبان ویروس یا شته ناقـل از اطـراف غلـه زارهـا ممکـن اسـت سودمند باشـد. ارقـام مقـاوم بـه ویـروس بهتـرین نتیجـه را در کنتـرل بیمـاری دارنـد ولـی شمار کمی رقم مقاوم موجود است و اغلب آنها نیز تنها به شمار معدودی از گونه هـا یـا جدایه های ویروس مقاومت دارند. بنابراین شناسایی گونه ویروس غالب در هـر منطقـه و انتخاب رقم مقاوم متناسب با آن اهمیت زیادی دارد. ارقام متحمـل کـه آلـوده مـیشـوند ولی محصول آنها نقصان نمی یابد و یا کاهش قابل ملاحضه ای نـشان نمـی دهنـد. ایـن در حالی است که این گیاهان میتوانند منابع خوبی برای ویروس ها و شته هـائی باشـند کـه به دیگر محصولات حساس حمله میکنند. کنتـرل شـته هـا در تابـستان و بـه ویـژه گیاهـان در تناوب با گندم ماننـد ذرت اپیـدمیولوژی شـته را مـیتـوان بـا نـصب کـارتهـای زرد جسبنده ردیابی نمود و اقدام به سمپاشی کرد.
در یـک بررسـی، تـاثیر تـاریخ کـشت و تیمـار بـذر گنـدم بـا حـشره کـش جـذبی ایمیداکلوپرید در کنترل بیماریهای ویروسی گندم با ناقل طبیعی در سالهای 1380 الـی 1386 در شهرسـتانهـای شـهرکرد، بـروجن و لردگـان از اسـتان چهـار محـال و بختیـاری بررسی شد. نتایج آزمایش بر اساس میزان و شدت بیمـاری و مقایـسه عملکـرد و اجـزای عملکرد گندم در کرتهای آزمایشی در زمان برداشت ارزیابی شد. میزان بیماری در هـر سه شهرستان در تاریخ کشت نیمه اول مهر ماه بالا بود و باعث کاهش عملکرد دانه شـد. بیشترین عملکرد و اجزای عملکرد مربوط به تاریخ کشت های نیمه اول آبان ماه بـود. در کرتهای تیمار بذر با حشره کش میزان عملکرد دانـه گنـدم افـزایش یافـت و ایـن افـزایش در نخستین تاریخ کشت محسوستر بود. در شهرستان شهرکرد میزان بیماریهای ویروسـی و درصد آلودگی کرتهای آزمایشی بیشتر از دیگر شهرستانها بود، و تیمار بذر بسته به تاریخ کشت از 43 تا 236 درصد افزایش عملکرد دانـه گنـدم را بـه همـراه داشـته اسـت. بهترین تیمار آزمایشی شامل کشت در اواسط مهر، اوایل آبان و اواسـط آبـان بـه ترتیـب بـرای شهرسـتانهـای بـروجن، شـهرکرد و لردگـان بـه عـلاوه تیمـار بـذر بـا آفـتکـش ایمیداکلوپراید بود. همچنین بر پایه نتایج به دست آمده از ارزیابی واکـنش 414 ژنوتیـپ و رقم گندم در طول چهار سال در شرایط آلودگی طبیعی در ایـستگاه تحقیقـاتی شـهرکرد، بیشتر ژنوتیپها حساس بودند و در آنها علائم شدید بیماری و مـرگ زمـستانه دیـده شـد و شمار 21 ژنوتیپ از آنها به رغم آلوده شدن به بیماری، عملکرد اقتصادی داشـته و واکـنش تحمل نشان دادند. شدت بیماری ویروس کوتولگی زرد از دیگر ویروسها بیشتر بود.
همچنین مطالعه پستهای زیر پیشنهاد میگردد
