مگس جالیز

مقدمه

با توسعه روزافزون کشاورزی، با وجود تمام پیشرفتهای علمی و فنی که در مراحل مختلف تولید محصولات زراعی و باغی صورت گرفته، هنوز قسمت قابل ملاحظه ای از محصولات کشاورزی از جمله گیاهان جالیزی ، بر اثر حمله آفات از بین می رود. لزوم تأمین احتیاجات رو به افزایش غذایی مردم حفظ سلامت جامعه از طریق مقابله اصولی با آفات و رونق اقتصادی جالیزکاران مستلزم تلاش بی وقفه کلیه خربزه کاران، کارشناسان و مروجین در سطح مناطق زیر کشت این محصول است. لازم است که آنان با استفاده از تکنیکها و روش های جدید مبارزه با آفات و نیز حفظ و نگهداری محصولات جالیزی از جمله خربزه جلوی ایجاد خسارت و ضایع شدن محصول را بگیرند. همچنین لازم است برای تولید محصولات کشاورزی با کیفیت بهتر و کمیت بیشتر، راه های مبارزه با آفات (اعم از شیمیایی و غیر شیمیایی ) را به خوبی بشناسیم و آنها را به گونه ای به کار ببریم که از طرفی کمترین خسارت را به محصول وارد کرده و از سوی دیگر اثرات سوء زیست محیطی را به حداقل برسانیم. گیاهانی همچون خربزه، طالبی، خیار، هندوانه و کدو از محصولات مهم جالیزی استان خراسان رضوی محسوب می شوند که فقط بیش از ۴۲۰۰۰ هکتار از اراضی آبی این استان به کشت خربزه اختصاص یافته است. این محصولات بیشترین بازار فروش را در داخل و خارج از ایران به خود اختصاص داده اند. تعدادی از آفات، تأثیر زیادی در کاهش میزان تولید و کیفیت این محصولات دارند؛ از جمله مگس خربزه. جالیز کاران برای مهار این آفت از کنترل شیمیایی استفاده می کنند. هر سال، مزارع جالیز، هدف سمپاشی های بی رویه قرار می گیرد، به طوری که : آلودگی محیط زیست ه به خطر انداختن سلامت مصرف کنندگان پیدایش آفات ثانوی نظیر کنه های تار عنکبوتی، و هزینه های زیاد اقتصادی را به دنبال داشته است. بنابراین به منظور افزایش بهره وری و کاهش مصرف سم، باید به اصلاح روش های کنترل و مبارزه با آقات توجه شود. در این مقاله ضمن معرفی و شناسایی آفت مزبور به راه های مبارزه با آفت مگس جالیز نیز اشاره خواهد شد و در صورت امکان از کلیه اقداماتی که می توان اجرا نمود تا جمعیت آفت را به پایین سطح برساند، صحبت خواهد شد.

مشخصات انتشار آفت

گونه ها مختلفی از مگس های جالیز در کشورهای مختلف جهان، شناسایی و گزارش شده است که از میان آنها دو گونه با نام علمی

Dacus Ciliatus ، Myiopardalis pardalina

 در طی بررسی های به عمل آمده در سال های اخیر دراستان های تهران،سمنان، خراسان، فارس، خوزستان، بوشهر و هرمزگان شناسایی شده و احتمال می رود در سایر استان های کشور که مورد کشت گیاهان جالیزی قرار می گیرند، نیز همین گونه انتشار داشته باشد. این گونه د رکشورهای هند، پاکستان و عربستان نیز گزارش شده است.

گیاهان میزبان آفت

در بررسی های به عمل آمده در استان های فارس، هرمزگان، خوزستان، بوشهر، خراسان، سمنان و نیز در منطقه عمومی دشت و ورامین میزبان های زراعی عمده مگس جالیز به شرح زیر تعیین شده اند:

خربزه ـ طالبی ـ خیار سبز ـ خیار چنبر ـ گرمک ـ کدو مسمایی ـ هنداونه. ضمناً این آفت در برخی از مناطق کشور بر روی میوه علف هرز معروف به هندوانه ابوجهل نیز دیده شده است. این آفت خربزه و طالبی را به خیار ترجیح می دهد. یعنی در کشت همزمان و توام خربزه با خیار یا طالبی با خیار، این آفت ترجیحاً به خربزه و طالبی حمله می کند و در پایان فصل برداشت این محصول ها، به میوه خیار خسارت می زند. در مزارع خیار پاییزه که در مجاورت کدو مسمایی کشت شده اند این آفت به طور یکسان به هر دو محصول خسارت می زند . در بررسی های به عمل آمده، هندوانه در بین محصولات جالیزی نسبت به این آفت نسبتاً مقاوم تر است و کمترین میزان الودگی را به مگس جالیز نشان می دهد.

روش زندگی آفت

این آفت از اواخر تابستان، تمامی ماه های پاییز، زمستان و قسمتی از بهار را در داخل خاک به صورت شفیره به سر می برد (طول دوره شفیرگی نسل زمستان گذران ۲۵۰ تا ۲۷۳ روز می باشد). از اوایل خردادماه، حشره های کامل از خاک خارج شده و بعد از جفت گیری، زیر پوست میوه های جالیزی نظیر خربزه و طالبی که به اندازه یک گردو یا قدری بزرگ تر می باشند، تخم ریزی می کنند. تخم گذاری آفت به صورت انفرادی و به ندرت در دسته های حداکثر ۴ تایی، در زیر پوست میوه های جوان و حداکثر تا عمق 1.5 میلی متری زیر پوست میوه صورت می گیرد. هر مگس حداقل ۶۳ و حداکثر ۱۴۴ تخم در طول دوره زندگی خود می گذارد. طول دوره ی رشد و نمو جنینی ۲ تا ۵ روز بوده سپس کرم آفت، از تخم خارج می شود. کرمهای آفت بعد از خروج از تخم، ضمن تغذیه و ایجاد تونلی در میوه، از گوشت آن تغذیه میکنند. کرم ها بعد از ۹ تا ۱۵ روز دوره ی کرمی، به حداکثر رشد خود می رسند. آنگاه از میوه ها خارج و در داخل خاک تبدیل به شفیره می شوند. در خاک های با بافت شنی عمق شفیره شدن بیشتر است. طول دوره شفیرگی در تابستان ۹ تا ۱۵ روز است. پس از آن، حشره های کامل از خاک خارج شده، و دوره زندگی خود را مجدداً تکرار می کنند. در شرایط مناطق سرد استان، در طول یک سال، ۳ نسل، ولی در مناطق جنوبی استان که دارای آب و هوای گرم تر بوده و در پاییز هوا دیرتر خنک می شود، ۴ نسل در سال ایجاد می کنند. در ناحیه حاجی آباد در هرمزگان تا ۹ نسل و در نواحی گرمسیرتر این استان تا ۱۲ نسل در سال تولید می کند. نظر به این که آفت مزبور فاقد دوره استراحت اجباری در زمستان می باشد، در صورت مساعد بودن هوا در طول زمستان در سرتاسر سال فعال است.

مگس خربزه همانند سایر مگس ها از راسته دوبالان بوده و همانند سایر دوبالان ، دارای چهار مرحله رشدی تخم، کرم (لارو)، شفیره و حشره بالغ می باشد.

• مرحله تخم :

تخمهای این آفت، به شکل کشیده ( برنج مانند ) بوده، رنگ سفید دارد و به طول در حدود ۱ تا ۱/۱ میلی متر می باشد.

• مرحله کرم (لاروی) :

 کرم های مگس خربزه بلافاصله پس از خروج از تخم، به طول یک میلی متر، بیرنگ و شفاف هستند. این کرم ها، همانند کرم سایر مگس ها پا ندارند. سر آن ها باریک است و به تدریج، به سمت انتهای بدن عریض می شوند. کرم ها در آخرین مرحله رشدی خود به رنگ کرم روشن و حداکثر به طول ۱۱ میلی متر میرسند .

• مرحله شفیرگی:

کرم ها پس از آخرین مرحله رشدی خود، از میوه ها بیرون آمده و بسته به بافت خاک در عمق ۳ تا ۱۰ و گاهی تا ۲۵ سانتی متری خاک تبدیل به شفیره میشوند. شفیره های آفت بیضوی شکل به رنگ کاهی تا قهوه ای روشن به طول ۵ تا ۶ و عرضی ۳ تا 3/5 میلی متر می باشد.

• مرحله حشره کامل :

حشرات کامل، مگس هایی هستند به طول حدود ۶ تا ۷ میلی متر با رنگ عمومی طلایی، چشم هایی سبز و روی قفس سینه ی آن ها خال های سیاه رنگی دیده می شود. بال های این حشره، شفاف و دارای لکه های تیره هستند. این لکه ها در بال سمت راست شبیه عدد ۱۱۸ و در بال سمت چپ شبیه عدد ۸۱۱ می باشد.

در برخی گونه های مگس حشره های کامل و بالغ نر و ماده دارای سری به رنگ زرد و چشم هایی قهوه ای رنگ می باشند. پشت قفسه سینه آنها قهوه ای رنگ بوده و در مجموع، رنگ عمومی بدن آنها قهوه ای به نظر می رسد. در حشره های بالغ مگس های ماده،‌در انتهای شکم یک تخم ریز لوله ای شکل دیده می شود که مگس های نر فاقد آن هستند. مگس های ماده بزرگتر از مگس های نر هستند. طول مگس های ماده از 6/5 تا 8/5 طول مگس های نر از ۵/۵ تا ۷ میلی متر متغیر است. شکم این آفت ها مدور و بیضوی است و نوارهای افقی که به طور یک در میان زرد و قهوه ای است روی شکم آنها دیده می شود. بال های حشره های مزبور شفاف و بدون لکه است و تنها در حاشیه انتهایی، کمی تیره تر به نظر می رسد.

نحوه خسارت مگس خربزه

همانطور که قبلاً اشاره شد، این آفت در زیر پوست میوه های کوچک گیاهان جالیزی تخم گذاری می کند. سپس، کرم از تخم خارج شده و با پیشروی در داخل میوه، تونلی ایجاد می کند که اطراف آن سفت و قهوه ای می شود. کرمها بعد از تغذیه کافی، برای شفیره شدن، پوست میوه را سوراخ کرده و در داخل خاک ، تبدیل به شفیره می شوند. سوراخی که کرم در میوه ایجاد می کند راه مناسبی برای ورود یک سری عوامل میکروسکپی می شود. این عوامل باعت پوسیدگی و گندیدگی میوه می شوند. بنابراین، آفت علاوه بر کرمو کردن میوه، گاهی باعث پوسیدگی آن شده و به این ترتیب موجب افزایش خسارت می گردد.

راههای مبارزه با آفت

• مبارزه زراعی:
• ضد عفونی بذور خربزه:

بذور خربزه قبل از کشت با سموم قارج کش و حشره کش مناسب ضدعفونی گردد تا بعداً دچار بوته میری و حمله تریپس قرار نگیرد.

• خاکورزی:

خاکورزی اراضی خربزه قبل از کشت بخوبی انجام شود تا بوته های خربزه همزمان و یکدست سبز شوند.

• کشت زود هنگام :

 کشت خربزه در بهار، حتی المقدور زود انجام شود. تا سریعتر بوته ها به میوه نشسته و قبل از ظهور مگس ها، میوه های خربزه درشت و پوست آنها ضخیم شده باشد و مگس نتواند زیر پوست این میوه ها تخم ریزی نماید

نتیجه یک تحقیق

 ابتدای اردیبهشت ماه، در پنج نوبت (با فاصله ی ۱۵ روز از هم) کشت محصول انجام شد. نتیجه ی حاصل آن بود که:

کمترین میزان آلودگی، در دو نوبت اول و دوم ، یعنی ابتدا و نیمه اردیبهشت ماه مشاهده شد.

• کشت خربزه هایی که آفت رجحان کمتری نسبت به آن دارند:

 از میان ۲۲ توده خربزه مورد سنجش قرار گرفته، توده های : خاتونی تربت جام، محلی مشکان، محولاتی، و کلاته سنجری، بیشترین آلودگی، و ارقام میرنچی کرمانشاه، زرد کرج ۷۵۷ و هانیدیو کمترین آلودگی به مگس خربزه را داشتند.بنابراین، کاشت خربزه هایی که مگس خربزه رغبت کمتری برای تخم گذاری در آنها دارند، موجب کاهش جمعیت آفت و خسارت کمتر می گردد.

• جمع آوری محصولات آلوده :

 در طول دوره ی داشت، کلیه میوه های آلوده به مگس خربزه از مزرعه جمع آوری و معدوم گردند تا از تراکم آفت در نسل بعد کاسته شود.

• اجرای عملیات شخم و دیسک زدن مزرعه خربزه :

یکی از راههای بسیار مؤثر در کاهش انتقال ذخیره آفت به سال بعد است. به این صورت که: اواخر فصل زراعی خربزه یعنی بلافاصله پس از برداشت محصول زمانی که بوته ها هنوز سبز هستند دارای میوه های ریز می باشند. ولی این میوه ها فرصت رسیدن را نخواهند داشت و فقط شرایط مناسبی برای زاد و ولد مگس خربزه فراهم نموده اند باید عملیات شخم و دیسک انجام شود.

• یخ آب زمستانه :

 در مناطقی که دارای زمستان های سرد می باشد، استفاده از یخ آب زمستانه (با توجه به اطلاعات هواشناسی منطقه)، تلفات قابل قبولی بر آفت، در دورهٔ زمستان گذرانی خواهد داشت.

• آیش و تناوب زراعی :

رعایت آیش و تناوب زراعی از اصول اولیه کشاورزی است که در کنترل تمامی آفات سهم بسیار بسزایی دارد.

• بر اساس نتایج حاصل از تحقیقات انجام شده، رطوبت خاک نقش اساسی در آلودگی مزرعه به این آفت داشته و عامل اصلی تفریخ شفیره های این مگس است. به طوری که با کاهش رطوبت خاک ظهور مگس خربزه نیز کاهش می یابد. با مدیریت صحیح رطوبت خاک در زمان مناسب و روش های نوین آبیاری، می‌توان نسبت به کنترل آفت در قالب برنامه‌ی مدیریت تلفیقی آفات اقدام کرد

شکارمگس با طعمه مسموم

با نصب تشت هایی در مزرعه که حاوی محلول قندی همراه با درصدی حشره کش باشد، می توان مگس ها را به دام انداخت، برای این منظور، از محلول ۱۰% شکر در آب یاعصارهٔ ۱% تفاله چغندرقند همراه با یک حشره کش فسفره نظیر اتیون یا فوزالون یا دیازینون به میزان 1/5 در هزار محلول تهیه کرده ودر تشت ها می ریزیم. برای هر ۵۰۰ متر مربع می توان یک تشت اختصاص داد.

مبارزه شیمیایی:

زمان این نوع مبارزه موقعی است که، میوه ها به اندازه یک گردو شده اند یا به عبارتی شروع سیبچه دهی می باشد.

 به این ترتیب که:

باید در سه نوبت با یکی از سموم حشره کش فسفره کم دوام

دی متوات به میزان ۲ لیتر در هکتار

فوزالون به میزان 1.5 تا 2 لیتر در هکتار

دیازینون به میزان 1.5 تا 2 لیتر در هکتار

با فاصله ۱۰ روز ، با رعایت تناوب در سموم شیمیایی علیه حشره های کامل آفت، اقدام به سمپاشی گردد. البته در نواحی گرمسیر تعداد دفعات سمپاشی با توجه به تعداد نسل بیشتر آفت، بیش از ۴ نوبت خواهد بود. ضمناً زمان برداشت محصول در مزارع سمپاشی شده باید حداقل یک هفته بعد از سمپاشی باشد، بویژه درمورد گیاه خیار که دارای برداشت های روزانه می باشد حداقل فاصله زمانی بین آخرین سمپاشی تا برداشت محصول باید ده روز باشد، در غیر این صورت چنانچه این فاصله زمانی رعایت نشود احتمال مسمومیت مصرف کنندگان چنین محصول هایی بسیار زیاد است. به منظور بالابردن کارآیی سموم مورد استفاده، خوب است ۲ تا ۳ درصد ملاس چغندر قند، به محلول سمی اضافه شود. با این کار، علاوه بر خاصیت تماسی، خاصیت گوارشی نیز به سموم افزوده میشود. برای این منظور بهتر است ابتدا ملاس چغندر قند را در آب حل کرده و پس از رد کردن از صافی مقدار توصیه شده سم به این محلول شیرین اضافه شود. ضمناً بهتر است، از سمیاش های مناسب و مجهز به نازل های مخصوص دفع آفات نباتی (مخروطپاش) استفاده شود. این سمپاش ها ، فشاری مناسب ایجاد کرده و تولید قطره نمی کنند. همچنین خوب است ؟

سمپاشی در هوای آرام و خنک (صبح زود و یا عصر) و حتماً دو روز بعد از آبیاری انجام گیرد. چون بعد از هر آبیاری تعدادی مگس جدید از خاک خارج می شوند و علاوه بر آن، بوته ها شاداب بوده و کمتر به خاطر سمپاشی دچار تنش و یا سوختگی می شوند.

 مبارزه بیولوژیک

یکی از راه های مهم مهار آفت مزبور استفاده از دشمنان طبیعی آنهاست، که عبارتند از حشره های شکارچی یا حشره های انگل و یا موجودات یا عوامل زندهٔ‌بیماری زا که نقش این موجودات زنده مفید تغذیه از آفت و در نتیجه نابودی آن می باشد. در ایالات متحده امریکا بر روی گونه های مختلف مگس های جالیز چندین گونه زنبور انگل کرم مگس جالیز شناسایی شده و در مبارزه علیه آفت مزبور به کار گرفته می شوند. متاسفانه علی رغم همه بررسی های به عمل آمده در کشور ما فعالیت این زنبورهای انگل بر روی کرم های آفت مگس جالیز دیده نشده است. با وجود این در طی این تحقیقات در مرکز تحقیقات کشاورزی بوشهر درصد قابل توجهی از کرم های درون میوه های جالیز مشکوک به بیماری بودند که در بررسی های اولیه نمونه ای از یک باکتری بیماری زا از روی کرم های مزبور جدا شده است که هنوز مورد شناسایی کامل قرار نگرفته است.

بحث و نتیجه

همان طور که در قسمت های قبلی مقاله عنوان شد، این آفت در نواحی مختلف آب و هوایی کشور از نظر شیوه زندگی، وضعیت یکسانی ندارد و به همین دلیل تعداد نسل آفت در نواحی با شرایط آب و هوایی متفاوت با هم فرق دارد. در نواحی معتدل که دارای زمستان های سرد می باشند حداکثر ۳ نسل و در نواحی گرمسیر تا ۱۲ نسل در سال ممکن است ایجاد کنند و به همین دلیل خسارت آفت در نواحی گرمسیر به مراتب بیشتر از خسارت آن در نواحی سردسیر است.

منابع

افشار ، جلال ؛ آفات سبزی ، صیفیجات ، نباتات صنعنی و علوفه ایران و دفع آنها ، انتشارات اداره کل کشاورزی تهران 124 صفحه

رحیمی ، حسن ، نقش ملاس چغندر در افزایش کارایی سموم علیه مگس خربزه ، پانزدهمین کنگره گیاهپزشکی ، ایران ، کرمانشاه

رحیمی ، حسن ، بررسی روشهای غیر شیمیایی در کنترل مگس خربزه در شهرستان بیرجند ، گزارش نهایی بخش آفات و بیماریهای گیاهی مرکز تحقیقات استان خراسان.

سیرجانی ، محمد ، بررسی مگسهای میوه جالیز و بیولوژی گونه عالب در کاشمر ، پایان نامه کارشناسی ارشد حشره شناسی دانشکده کشاورزی دانشگاه شهید چمران اهواز