مدیریت تنش یخبندان در باغات مرکبات
راهکارهای مدیریتی قبل و بعد از تنش یخبندان در مرکبات
تنش یخبندان
بـه کاهـش دمـا تـا چند درجـه زیر صفـر که بـر اثـر آن آب درون یا برون سـلولی منجمد میشـود و بـه دلیـل متلاشی شـدن آوندهـای چوبـی و آبکـش و قطع جریـان مـواد غذایی، مـرگ سـلول، بافـت و انـدام گیاهـی را سـبب میشـود، یخبنـدان میگوینـد. بـر ایـن اسـاس گیاهـان دارای یـک حداقـل درجـه حـرارت بحرانی انـد کـه تـا ۳۰ دقیقـه قـادر بـه تحمـل آن هسـتند. گیاهـان در صـورت قرارگیـری در حداقل دمای بحرانی بیشتر از این مدت و یا کمتر از ایـن درجـه حـرارت خسـارت میبیننـد. ایـن درجـه حـرارت با توجه بـه ژنوتیـپ گیاهان و مراحـل مختلـف فنولوژی متفاوت اسـت.
شرایط ایجاد تنش یخبندان
یخبندان جبهه‌ای یا جا‌به‌جایی
در اثـر عبـور یـک جبهـه هـوای سرد از روی یـک منطقـه بـروز میکنـد بطوریکـه دمای آن کمتـر یـا در حـد دمـای بحرانـی بـرای محصولات خـاص منطقـه باشـد. یخبندانهـای جبهـه ای بـه علـت جابه جایـی توده هـای هـوای سرد مثـل توده هـای هوایـی کـه از سـیبری منشــأ میگیرنــد، حــادث میشــوند. ضخامــت لایه هــوای سرد در ایــن نــوع یخبنــدان ممکــن اســت چندیــن کیلومـتـر باشــد. ایــن نــوع یخبنــدان میتوانــد رونــد شــبانه روزی داشــته باشــد. از مثــال بــارز ایــن تنــش میتــوان بــه یخبنــدان ســالهای ۱۳۸۶ و ۱۳۹۲ اشـاره کـرد کـه از نـوع یخبنـدان جبهـه ای بـود. در مناطقـی بـا یخبنـدان انتقالـی، وجـود بادشـکن میتوانـد مفیـد باشـد ( شـکل ۱ ) . در احـداث بادشـکن بایـد بـه ایـن نکتـه توجـه کـرد کـه عمومـاً یـک بادشـکن باعـث کاهـش اثـرات مخـرب بـاد در طولـی معـادل ۷ تـا ۹ برابـر ارتفـاع خـود میشـود.
یخبندان تشعشعی
در شرایط آسمان صـاف، بـدون ابـر و منحصراً در طـول شـب تـا قبـل ازطلـوع آفتـاب رخ میدهـد کـه وقـوع آن منطقه ای و محلـی اسـت. در ایـن وضعیـت سـطح خـاک وگیـاه سردتـراز هـوای اطـراف میشـود و در نتیجـه هـوا در اثـر برخـورد باایـن سـطوح، سردتـر و متراکمتر میشـود و در سـطح زمیـن باقـی میمانـد کـه حاصـل ایـن امـر پدیـده ای بـه نـام وارونگـی حـرارت اسـت. بیشترین خسـارتهایی کـه در شرایط کشـور رخ میدهـد، ناشـی از ایـن نـوع تنـش یخبنـدان اسـت. درنواحـی بـا یخبندان تشعشـعی، بـه دلیـل وارونگی دما و باقـی مانـدن هـوای سرد در کنـار درختـان از احـداث بادشـکن و یا کشـت متراکم درختان ممانعـت شـود تـا بتـوان بـا ایجاد تهویـه مناسـب از وقوع و سـکون بیشتر پدیـده وارونگی دمـا و در نتیجـه افزایـش خطـر یخبنـدان تشعشـعی کاسـت.
روش‌های مقابله باخسارت‌های ناشی از یخبندان
انتخاب محل مناسب کاشت
تولیدکنندگان مرکبات با برخی نقاط که بیشرت مستعد خسارت یخبندان است آشنایی دارند، لذا اولین مرحله در انتخاب یک مکان برای کاشت، مشورت با کارشناسان و تولیدکنندگان محلی است. باتوجه به دمای بحرانی، گام بعدی در شناسایی مکانهای مناسب کشت برای محصول مورد نظر، ارزیابی داده های هواشناسی و تعیین احتمال خطر یخبندان است. در کاشت نهال مرکبات با توجه به توپوگرافی منطقه، در مناطق گود که مستعد یخبندان تشعشعی هستند لازم است از کشت ارقام حساس خودداری شود. این در حالی است که با کشت مرکبات در قسمت دامنه تا حدودی میتوان از خسارت بیشرت یخبندان تشعشی جلوگیری کرد ( شکل۲) . زمینهایی که در کنار یک منبع آب مثل دریاچه و غیره هستند به علت بالا بودن ظرفیت حرارتی آب نسبت به زمینهای دیگر با احتمال کمتر یخبندان مواجه هستند.
نوع خاک
خاکهای سنگین با رنگ سیاه نسبت به خاکهای سبک با رنگ روشنتر در زمستان گرمای بیشتری را جذب میکنند و از طرفی در آخر زمستان گیاه دیرتر فعال میشود. هنگامیکه رطوبت خاک در حد ظرفیت زراعی است، برای انتقال گرما و ذخیره بسیار مناسب است. بنابراین در اراضی که خاک شنی با بافت سبک دارند خطر یخزدگی تشعشعی بسیار بالاست. در چنین اراضی توصیه میشود دو تا سه روز قبل از بروز تنش، زمین آبیاری شود تا در زمان وقوع یخبندان خاک در مرحله ظرفیت زراعی باشد.
انتخاب ارقام و پایه‌های متحمل
در انتخاب نهال برای کاشت باید نسبت به نوع ژنوتیپ و میزان تحمل پذیری آنها به تنش یخبندان آگاه بود. بر این اساس نارنگیها خصوصاً رقم انشو نسبت به یخبندان متحمل و در مقابل لیموها حساس هستند ( شکل۳) . در بین پایه ها نیز پایه پونسیروس نسبت به یخبندان متحملتر است.
مدیریت تغذیه درخت
کوددهـی باعـث افزایـش سلامت گیـاه و در نتیجـه افزایـش مقاومـت آنهـا بـه یخبندان میشـود. پژوهشهـای انجـام شـده نشـان میدهـد کـه مصرف بهینـه کـود پتـاس در زمـان مناسـب بـر افزایـش تحمل پذیـری مرکبـات نسـبت بـه تنـش یخبنـدان موثر اسـت. بـه دلیل تأثیـر کودهـای ازتـه در تولیـد بـرگ و شاخسـاره رویشـی، بـه منظـور محافظـت نهالهـا و درختـان مرکبـات در برابـر تنـش یخبنـدان، بایـد از بـه کار بردن کـود ازته در اواخر تابسـتان یـا اوایـل پاییز اجتنـاب کرد ( شـکل۴ ) .
اجتناب ازخاک‌ورزی
شـخم زدن زمیـن باعـث افزایـش هوادهـی زمیـن و در نتیجـه کاهـش رطوبـت خـاک میشـود و در افزایـش احتمال یخزدگـی ریشـه درختـان مرکبـات مؤثـر اسـت ( شـکل۵ ) .
مرطوب کردن خاکهای خشک
یکـی از راههـای افزایـش مقاومـت گیاهـان کشـت شـده در مناطقـی با خاکهای سـبک خشـک، مرطوب کردن مناسـب خاکهای خشـک پیش از وقوع یخبندان اسـت به طوریکه خورشـید بتواند خـاک را گرم کند.
بستن یا سفید کردن تنه
یکـی از اثـرات مخـرب تنـش یخبنـدان، گـرم شـدن تنـه درختـان مرکبـات در طـول روز و بـه دنبـال آن یـخ زدن آن در طـول شـب اسـت کـه موجـب تـرک برداشتن پوسـت و قطـع آونـد آبکـش و در نهایـت مـرگ شـاخه و درخـت میشـود. بـر ایـن اسـاس بـرای ممانعت از بـروز ایـن مشـکل، بستن تنـه درخت با فـوم ( با رعایـت نکات فنی کنترل حلـزون ) ، گونی یا سـفید کـردن تنـه میتوانـد به واسـطه کاهش اختلاف دمای شـب و روز از ترکیدگی پوسـت تنـه و مـرگ درخـت در اثـر یخبنـدان جلوگیـری کنـد ( شـکلهای ۶ و۷ ) .در زمینه بستن فوم یـا پوشـش، ایـن نکتـه قابـل ذکـر اسـت که به دلیـل گرم شـدن محیـط درون فوم یا پوشـش، احتمال طغیـان حلـزون وجـود دارد و باغـداران بایـد بـا اسـتفاده از روش مرسـوم و یـا بـاز کـردن به موقـع پوشـش در اواخـر زمسـتان، از خسـارت آن جلوگیـری کنند.
حذف علف هرز
علفهـای هـرز بـه عنـوان میزبـان ثانویـه دارای میکراورگانیسـمهایی هسـتند کـه میتواننـد در وقـوع هسـتک های یـخ و افزایـش خسـارت یخبنـدان در مرکبـات تأثیرگـذار باشـند. از طرفـی دیگـر در مناطق شمالی دیده شـده اسـت که عدم حـذف علفهای هرز، افزایـش تراکـم حلـزون در بـاغ و تجمـع آنها در فضـای بین فوم و تنه نرکها را بـه همراه دارد کـه در بروز خسـارت بیشتر توسـط این آفـت ( تغذیه از برگها و سـاقه های جـوان ) تأثیرگذار اسـت ( شـکل ۸) . پـس حـذف علـف هـای هـرز در مدیریـت باغـداری مرکبـات بایـد مـورد توجـه قـرار گیرد.
جلوگیـری از شکسـته شـدن شـاخه درختـان مرکبات ناشـی از نشسـت و سـنگینی برف
بـرای پیشـگیری از شکسـتگی شـاخه های اصلـی و تـاج درختـان ناشـی از سـنگینی بـرف ( شـکلهای ۹ و۱۰ ) در زمان تربیت نهال ( در سـالهای اولیه رشـد و اسـتقرار در باغ ) سـعی شـود کـه سـه تـا چهار شـاخه اصلی انتخابی برای شـکلدهی تـاج از یک نقطه تنه منشـعب نشـوند. در سـالهای بعـد نیـز بـا سبکسـازی تـاج از طریـق هـرس و حـذف شـاخه های خشـک، نـرک ( شـکل ۱۱ ) و همچنیـن بـا اسـتفاده از قیـم، مـی تـوان از شکسـتگی شـاخه جلوگیـری کرد ( شـکل ۱۲ ) .
برداشت میوه
عمومـاً برداشـت میـوه درختان قبل از فرا رسـیدن فصل یخبندان باعـث افزایش مقاومت آنها نسـبت به یخبندان میشـود ( شـکل ۱۳) .
حفاظت از نهال گلدانی در فضای آزاد
باغدارانـی کـه اقـدام بـه تولید نهالهـای گلدانـی (دارای قابلیـت جابه جایـی) در فضای آزاد میکننـد در صـورت پیشبینـی بـارش بـرف و بـروز یخبنـدان توصیـه میشـود، نهـال را به صـورت خوابیـده روی زمیـن قـرار دهنـد تـا گیاهـان مربوطـه در زیـر بـرف مدفـون و در نتیجه از برگ سـوزی یخبندان و شکسـتگی شـاخه ( ناشـی از سـنگینی برف) محافظت شوند ( شکل ۱۴).
کنترل تنش دمای پایین توسط بخاری‌ها
اسـتفاده از بخـاری بـه منظـور گـرم کـردن موقت محیـط مؤثر اسـت، گرچه بیشتر برای مبـارزه بـا یخبنـدان تشعشـی که در طول شـب اتفـاق می افتد و تداوم شـبانه روزی نداشـته باشـد، کارایی دارد. ( شـکل ۱۵) .
نکته مهم
• در زمـــان بـــروز تنـــش یخبنـــدان هیچگونـــه محلولپاشـــی توصیـــه نمیشـــود.
• پیشـنهاد میشـود در زمـان بـروز یخبنـدان تشعشــی در شــب از کنــار زدن بــرف روی درختــان ( در صــورت عــدم وجــود خطــر شکســتگی تــاج ) خــودداری شــود.
پیشنهادهای لازم به باغداران بعد از یخبندان
• دفن میوه های ریزش یافته.
• در فصـل زمسـتان بعـد از بـارش سـنگین بـرف، شـاخه های شکسـته از باغ خارج شـوند و در بهـار سـال بعـد نیـز با گرم شـدن هوا و رفع خطر یخبندان، شـاخه های خشـک شـده شناسـایی شـوند و بـا اسـتفاده از ابـزار ضدعفونی شـده و زدن چسـب پیونـد روی محل برش ( شـکل ۱۶ ) حذف شـوند ( شـکل ۱۷)
• بـه نسـبت درصـد شـاخه های از بین رفته درختـان، از میزان کودهای شـیمیایی مورد نیاز آن کاسـته شـود و مقدار قابل توصیه نیز، حداقل در سـه نوبت (نیمه دوم اسـفند، نیمه دوم اردیبهشـت و نیمه دوم خرداد ) اسـتفاده شـود. ضمناً انجام دو مرحله محلولپاشـی ( پـس از ریـزش گلهـا و در تیـر مـاه) با کودهای حـاوی عناصر روی، مـس، آهن و منگنز نیز پیشـنهاد میشود.
وضعیت گلدهی و میوه‌دهی بعد از تنش یخبندان
طبـق ارزیابیهـای انجام شـده مشـاهده میشـود که درختانـی که دچار سـوختگی برگ شـده اند ( ماننـد درختـان مرکبـات مناطـق شرق مازنـدران در تنـش یخبنـدان ۱۳۹۲ ) مجـدداً در بهـار سـال بعـد رویـش بـرگ دارنـد. لیکـن در سـال ۱۳۹۳ ایـن درختـان بـه دلیـل به هم خـوردن تـوازن فعالیت رویشـی و زایشـی، فاقـد گل و در نتیجـه میوه بودند (شـکل ۱۸) اما در مناطقـی کـه دارای گل و باردهـی بودنـد افزایـش انـدازه میـوه، بزرگ شـدن ناف ( شـکل ۱۹) و پوسـت کلفتـی گـزارش شـد کـه از عـوارض تنـش یخبندان بـود و این وضعیـت بعد از تنـش یخبنـدان ۱۳۸۶ و ۱۳۹۲ نیز مشـاهده شـد.
منابع
• تاجـور، یحیـی، عنایـت حیـات بخـش، سـیروس نعمت الهـی، فرهـاد رفعـت و بهمـن داداش زاده، ۱۳۸۴ .کشـت و پـرورش مرکبـات. نشریه ترویجـی. واحـد رسـانه ترویجـی. سـازمان جهـاد کشـاورزی اسـتان مازنـدران.
• تاجـور، یحیـی. ۱۳۹۰ .پاسـخ دو رقـم تجـاری مرکبـات (Citrus sp ) روی دو پایـه تحـت تنـش دمـای پاییـن. رسـاله دکـتری علـوم باغبانـی. دانشـکده کشـاورزی. دانشـگاه گیلان.
• تاجـور، یحیـی، رضـا فتوحـی قزوینـی، یوسـف حمیداوغلـی و رضـا حسن سـاجدی. ۱۳۹۰ .پاسـخهای فیزیولوژیـک و بیوشـیمیایی نارنگـی پیـج روی پایـه سـیترنج تحـت تنـش دمـای پاییـن. مجلـه زیستشناسـی گیاهـی ایـران.
• عدولی، بابک و بهروز گلعین. ۱۳۹۰٫مرکبات ( داشت). انتشارات نوین پویا.
• عدولـی، بابـک.، سـانه راهـب و بهـروز گلعیـن. ۱۳۸۳ .ارقـام و پایه هـای مرکبـات. انتشـارات سـازمان جهـاد کشـاورزی اسـتان مازنـدران ( سـاری).
• فتوحی قزوینی، رضا و جواد فتاحی مقدم. ۱۳۸۹ .کشت و پرورش مرکبات در ایران. انتشارات دانشگاه گیلان.
همچنین مطالعه پستهای زیر نیز پیشنهاد میگردد
اصول تغذیه مرکبات ( قسمت اول )
اصول تغذیه مرکبات ( قسمت دوم )
